Dit zijn de (technologische) trends voor 2023

Wat zijn de meest relevante en spannende trends voor 2023? In dit artikel ga ik in op mijn fascinatie met technologische ontwikkelingen, zoals kunstmatige intelligentie, automatisering, generatieve AI, synthetische biologie en precisiefermentatie. Maar niet alleen technologie is relevant. Wat speelt er rondom klimaatverandering en wat zijn maatschappelijke thema’s?

Tot slot heb ik vier toekomstdenkers geïnterviewd over hun visie op 2023, namelijk Thomas D’hooge en Lien De Ruyck, Stefan Buijsman en Marjolein Pijnappels.

Liever luisteren? Vanaf 5:08 minuten bespreek ik deze terugblik in deze aflevering van de podcast Toekomstbeelden met Susan.

Ben je benieuwd naar de trends van andere jaren: Trends 2024, Trends 2022 en Trends 2021.

Als je me wil inhuren voor een lezing of presentatie over dit onderwerp, neem dan contact met me op. Of kijk eerst op de pagina Trends 2040 voor meer informatie, voorbeelden en referenties.

Technologische ontwikkelingen in 2023

Dit zijn de twee meest relevante technologische ontwikkelingen die ik volg in 2023:

1. Kunstmatige intelligentie, waaronder generatieve AI
2. Synthetische biologie

1. Kunstmatige intelligentie

Over de impact van kunstmatige intelligentie wordt al decennialang gesproken. En, zoals ik vaak in mijn lezingen vertel, maken we daar in ons leven al volop gebruik van: de algoritmes die films aanbevelen op Netflix, getipte muziek op Spotify, de route uitstippelen op Google Maps en nog veel meer.

Automatisering in turbostand

De pandemie zette tijdens de afgelopen jaren de trend naar automatisering in fabrieken in de turbostand. E-commerce bedrijven kregen te maken met een enorme toename in de vraag, terwijl werknemers in magazijnen het werk niet aan konden door de drukte of door ziekte.

Om die reden zetten bedrijven vol in op verdere automatisering. Onderzoeksgroep Interact Analysis verwacht dat de wereldwijde investeringen in automatisering in 2022 zo rond de 36 miljard dollar ligt. In Noord-Amerika hebben fabrieken in 2021 37% meer robots ingezet dan het jaar ervoor, volgens de Association for Advancing Automation.

Robothonden en drones

Deze automatisering en robotisering blijft niet beperkt tot de binnenkant van fabrieken. Een aantal robotfabrikanten zoals Boston Dynamics en Ghost Robotics produceren wendbare robots met vier poten. Bedrijven zoals Merck, BP en Petronas zetten deze robothonden in voor beveiliging, monitoring en inspecties.

Hetzelfde geldt voor drones. In het najaar gaf ik een lezing bij het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. Het Ministerie werkt veel samen met Rijkswaterstaat, die steeds vaker drones gebruiken voor de inspectie van bruggen, sluizen en wegen.

Generatieve AI

De automatisering beperkt zich ook niet alleen tot fysieke taken en beroepen. In het afgelopen jaar raakte kunstmatige intelligentie ook steeds meer kenniswerkers en creatievelingen.

Een overzicht:

• GPT-3 is een taalmodel ontwikkelt door Open AI. Met de tekstgenerator kun je teksten analyseren en genereren. Vooral bekend: ChatGPT. Hiermee kun je vragen stellen die het model beantwoordt.
• Dall-E is ook ontwikkeld door Open AI. Hiermee kun je digitale afbeeldingen laten maken op basis van instructies in tekst, zoals je ook kan zien in dit artikel. Vergelijkbare tools zijn Midjourney en Stablediffusion.
• Imagen, gemaakt door Google, is vergelijkbaar met Dall-E. Met deze tool kun je digitale video’s maken op basis van tekstinstructies.
• Github Copilot is een systeem die programmeurs assisteert bij het maken van computercode.
• Elicit is een zoekmachine voor academische publicaties. De tool helpt je door het maken van samenvattingen en gestructureerde analyses van papers.
• Talktobooks is project van Google, waarin boeken (zogenaamd) antwoord geven op je vragen.

Hoe GPT-3 mij helpt in het werk

Zelf gebruik ik sinds een paar weken Bearly.ai. Dit hulpmiddel is gebouwd op basis van het GPT-3 taalmodel. Zelf vind het ongekend wat ik ermee kan doen. Zo maakt Bearly goede samenvattingen van artikelen, kan ik het vragen om tegenargumenten te formuleren, een e-mail voor mij te schrijven en om ideeën te genereren voor blogs.

Door deze tool zelf te gebruiken in mijn werk, voel ik ook wat het kan betekenen. Aan ene kant ervaar ik het als een krachtige en enorm slimme assistent. Tegelijkertijd vraag ik me af wat het betekent voor de artikelen die ik schrijf: dat is best veel werk én geeft het veel voldoening als het klaar is. Blijft dat zo? En zo niet, is dat erg? Wat vind ik ervan als mensen mijn artikel niet lezen, maar zich alleen laten leiden door een samenvatting die een robot maakt?

Kanttekeningen

De toepassing van generatieve AI op mijn eigen werk brengt al genoeg vragen met zich mee, laat staan wat het betekent voor ons als maatschappij. Want de teksten die bijvoorbeeld ChatGPT genereert zijn niet altijd waar, al wordt het wel zo gepresenteerd. Nu is desinformatie al problematisch voor bijvoorbeeld het democratisch proces, wat betekent het als iedereen supersnel allerlei mooie e-mails, blogs en social media posts kan genereren met als doel om ons te manipuleren.

Uiteindelijk werkt ChatGPT en de andere diensten op basis van de data die wij als mens in de afgelopen jaren hebben gefabriceerd en achtergelaten op het internet. Die gegevensset zit vol met al onze vooroordelen en is soms ook niet waar.

ChatGPT als rekenmachine?

Wat zijn ook de gevolgen voor het onderwijs? In dit artikel in het NRC maken twee onderwijskundigen de vergelijking met de rekenmachine. ‘Daar mag je als leerling gebruik van maken, maar er is nog altijd rekenkundig inzicht nodig om een vraag goed te beantwoorden.’

Daar ben ik het in eerste instantie ook mee eens. Net zoals het schrijven van dit artikel. Dat is mijn eigen creatieve proces geweest waarin ik verbanden probeer te leggen, concepten probeer te concretiseren en na te denken wat de impact is op ons leven en de maatschappij. Het is niet altijd makkelijk, maar het zorgt wel dat ik leer en me blijf ontwikkelen. Het is ook iets dat ik niet zo snel zou willen overlaten aan een slimme assistent.

2. Synthetische biologie

Synthetische biologie vind ik een van de meest fascinerende domeinen. Regelmatig spreek ik daar over, bijvoorbeeld op afgelopen IT-conferentie TBX 2022. Het boeiende van deze ontwikkeling is dat het meerdere disciplines met elkaar verbindt, zoals je hieronder kan zien in de afbeelding van de Wageningen Universiteit.

Deze onderlinge verbondenheid was overigens de reden dat ik er op TBX 2022 over sprak. De kern van mijn verhaal was daarmee ook dat synthetische biologie ook impact gaat hebben op IT-bedrijven.

Want synthetische biologie kan in potentie groter zijn dan de computerrevolutie. Denk je maar eens in: als je biologie kan herprogrammeren, kun je organische dingen om ons heen gaan produceren: materialen, chemicaliën, brandstoffen, eten, kleding en nog veel meer.

Biologie en technologie

Wat ik vooral boeiend vind aan synthetische biologie, zijn initiatieven die de kruisbestuiving tussen biologie en technologie laten zien:

• Wetenschappers van de Universiteit van Texas ontwierpen een enzym met behulp van kunstmatige intelligentie dat PET plasticdeeltjes binnen een etmaal kan afbreken.
• DeepMind meldde afgelopen najaar dat het de structuur van vrijwel alle bekende eiwitten in de natuur kan voorspellen. Dit zijn er ruim 200 miljoen! Voorspellen hoe eiwitten zich driedimensionaal opvouwen was lang een onmogelijke opgave.
• Tidal werkt met kunstmatige intelligentie en camera’s aan het kweken van zeegras, een uitermate effectieve manier om CO2 op te slaan.

Precisiefermentatie

Nog interessanter dan de vorige voorbeelden vind ik de ontwikkeling van precisiefermentatie. Precisiefermentatie creëert biologisch identieke melk, kaas, eiwit en andere dierlijke eiwitten met behulp van genetisch gemanipuleerde micro-organismen die in tanks worden gefermenteerd. Dit leidt volgens Reboot Food tot veel minder gebruik van landbouwgrond (75% afname) en CO2 uitstoot (91% afname).

Een voorbeeld is het Perfect Day dat melkeiwit maakt met schimmels. Met melkeiwitten maak je melk en andere zuivel. Voordeel van deze methode is dat je zuivel produceert met maar 3% van de broeikasgassen, 1% van het watergebruik, en 40% van de energie die een koe verbruikt.

De Engelse klimaatjournalist George Monbiot legt de methodiek goed uit in deze korte video van 3 minuten:

Wat zijn opvallende ontwikkelingen op het gebied van klimaat en de maatschappij?

Klimaat en maatschappelijke ontwikkelingen in 2023

In de afgelopen jaren ben ik me naast technologie steeds meer gaan richten op andere type ontwikkelingen: wat gebeurt er op sociaal, cultureel, ecologisch, economisch en politiek gebied? In dit artikel focus ik me op klimaatverandering, ongelijkheid en urgent optimisme.

Interactie van ontwikkelingen

Het is niet altijd mogelijk om signalen zoals technologische, sociale of culturele ontwikkelingen los van elkaar te zien. Soms versterken trends elkaar, terwijl ze een andere keer elkaar afremmen. Ze hebben continu interactie met elkaar.

Neem de opmars van automatisering voor fysieke arbeid en kenniswerkers. Leidt dat tot meer economisch groei? Ontstaan er meer nieuwe banen dan huidige banen verdwijnen? Hoe gaan overheden om met de noodzaak om mensen om te scholen? Zijn er landen in de wereld die voortvarender zijn in het omarmen en stimuleren van deze ontwikkelingen? Leidt dat tot meer politieke macht voor die landen?

Het is toekomsten. Meervoud.

Thomas D’Hooge

In mijn eigen werk als trendwatcher en futurist, bijvoorbeeld in lezingen of advieswerk, probeer ik altijd meerdere van deze oorzaak-gevolg relaties uit te denken. Het is zoals Marjolein Pijnappels in ons interview verderop ook zegt: ‘Het is juist een complex web van relaties en verbanden.’ De toekomst is niet eenzijdig en zeker niet eenduidig. Of zoals Thomas D’hooge me vertelde: ‘Het is altijd toekomsten. Meervoud.’

Klimaatverandering

Dit zijn een aantal lijnen rondom het klimaat die ik in de gaten houdt komend jaar:

• Ecologisch. Het klimaat is er slecht aan toe. Dit omvat verschillende aspecten, zoals de opwarming van de aarde, de afname van de biodiversiteit, plastic afval in het water en verzuring van de oceanen.
• Adaptatie. Als we doelen uit het klimaatakkoord van Parijs niet haalbaar zijn, is het ook zaak om te kijken naar ons aanpassingsvermogen. Het boek Omarm de chaos van Jan Rotmans gaat over de gevolgen voor Nederland. Om die reden staat dit boek voor komend jaar op mijn leeslijst.
• Tweede orde effecten. De directe gevolgen van de klimaatcrisis kunnen de meeste mensen zich nog wel voorstellen. Denk aan meer hittegolven of een deel van Nederland dat overstroomt. Als futurist verken ik ook tweede orde effecten, zoals: groeiende klimaatmigratie en oorlogen over landgebruik en water.
• Degrowth. Hoewel ik enthousiast ben over de mogelijkheden van technologische vooruitgang, neig ik naar het idee dat die gedachte wat naïef is. Zo volg ik econoom Kees Klomp graag, die steeds vaker zijn ideeën deelt over degrowth of post-growth. Moeten we als mensheid onze (onbedwingbare) neiging naar groei en meer-meer-meer loslaten? Doet me ook denken aan het boek Ministery for the Future van Kim Stanley Robinson.

Aanvulling: Jelmer Mommers betoogt in dit stuk op de Correspondent dat degrowth onterecht als tegenovergesteld wordt gepresenteerd aan groene groei. Leestip!

Ongelijkheid

Naast de klimaatverandering vind ik ongelijkheid een belangrijk maatschappelijk thema. Ongelijkheid heb je volgens deze goede uitleg in twee varianten: goede ongelijkheid, die mensen stimuleert om hun talenten in te zetten om een stapje hogerop te komen, die ambitie beloont op sociaal dan wel economisch terrein. Foute ongelijkheid treedt buiten iemands persoonlijke schuld om op en het is nagenoeg onmogelijk om jezelf hieraan te ontworstelen.

In het afgelopen jaar keek ik onder meer de serie Sander en de Kloof, waarin Sander Schimmelpennick uitlegt dat een grotere ongelijkheid ook voor mensen aan de bovenkant tot problemen kan leiden (o.a. minder sociale cohesie en meer onderling wantrouwen in de samenleving).

Hoewel technologische ontwikkeling me altijd nog het meeste trekt, merk ik dat ik steeds meer interesse krijg ik dit soort maatschappelijke en politieke vraagstukken. Om die reden wil ik komend jaar werken aan een artikel over de toekomst van de overheid (naast de stukken die ik eerder heb geschreven, zoals technologie en de overheid of de smart city).

Urgent optimisme

Tot slot, met alle problemen in de wereld voelde ik me de afgelopen maanden wel eens neerslachtig of somber. Toch heb ik heb hoop.

Zoals Arine van Heeswijk van de Pioniersfabriek mooi formuleert: ‘Hoop is iets heel anders dan blind optimisme. Wie hoopvol is beseft namelijk heel goed dat iets kan misgaan, maar blijft tegelijkertijd, uit enthousiasme voor een ander ideaal, vasthouden aan het wereldbeeld waarnaar die verlangt en zich daar ook actief voor inzetten.’

Hoop is iets anders dan blind optimisme.

Arine van Heeswijk

Naast hoop heb ik de term urgent optimisme opgepikt uit het boek Imaginable van Jane McGonigal. Urgent optimisme is een evenwichtig tweeledig. Het is enerzijds erkennen dat er grote uitdagingen zijn, terwijl je tegelijkertijd realistisch hoopvol blijft dat je iets kunt bijdragen aan hoe we die uitdagingen oplossen.

Zelf hoop ik met mijn lezingen, met artikelen, in podcasts en video’s dit gevoel van urgent optimisme ook te kunnen uitdragen.

Naast mijn eigen ideeën heb ik een aantal futuristen, wetenschappers en kunstenaars gevraagd naar hun visie op 2023 en verder.

Toekomstdenkers

In de afgelopen maanden sprak ik met een aantal toekomstdenkers over welke ontwikkelingen zij in de gaten houden, aan welke projecten ze werken en of ze nog een concrete tip hebben. Ik sprak met:

• Thomas D’hooge en Lien De Ruyck over meerdere toekomsten en het klimaat;
• Dr. Stefan Buijsman over de ethiek van kunstmatige intelligentie;
• Marjolein Pijnappels over geboorteverhalen en ons ecosysteem.

Thomas D’hooge & Lien De Ruyck: meerdere toekomsten en het klimaat

Thomas en Lien doen verschillende projecten voor een aantal hogescholen in Vlaanderen. Samen werken ze aan nu aan het onderzoek The Betterverse bij de LUCA School of Arts. Ik sprak ze op een dinsdagochtend op station Gent Sint-Pieters. 

Welke ontwikkelingen, trends en/of domeinen houden jullie in de gaten?

Lien: ‘Ik ben vooral bezig met de klimaatcrisis. Hoe kunnen we aan de slag met regeneratieve modellen, die de natuur helpen in plaats van de hulpbronnen op deze planeet leeg te trekken.’

Thomas: ‘Helemaal mee eens, maar ik vind het leuk om na te denken over wat daarna komt. Wat is post-regeneratief? Daarbij wil ik mensen graag laten inzien dat er niet zoiets bestaat als één toekomst.’

Kun je dat uitleggen?

‘Als je iets leest of hoort over de toekomst, dan moet je je realiseren welke belangen en welk wereldbeeld achter dat verhaal zit. Dé toekomst bestaat niet. Het is te beklemmend. Daarom benadruk ik altijd dat we moeten spreken over meerdere toekomsten, die allemaal uit kunnen komen.’

Wat zijn interessante en/of relevante projecten waar jullie je mee bezig houden?

Lien: ‘In mijn werk richt ik me op speculatief ontwerp. Volgens mij gaat het nadenken over de toekomst, of toekomsten, juist veel meer om zaken zoals omgaan met onzekerheid, het creëren van weerbaarheid en gebruik maken van onze verbeeldingskracht.’

Thomas: ‘In oktober 2023 organiseren we een festival over deze thema’s in Kortrijk. Het festival biedt wat voor iedereen: voor mensen in het onderwijs, beleidsmakers en beslissers, innovators en nog veel meer. Sterker nog, we willen iedereen uitnodigen en uitdagen om geprikkeld te worden en de toekomst te verbeelden. Zo willen we ook schoolkinderen uitnodigen om onze tentoonstelling te bezoeken en daarna hun ideeën of gevoelens over de toekomst te tekenen.’

Het nadenken over toekomsten gaat juist om dingen zoals onzekerheid, weerbaarheid en verbeeldingskracht.

Lien De Ruyck

Heb je nog een praktische tip aan de lezer?

Lien: ‘We hebben de luxe om na te denken over de toekomst. Realiseer je dat het voor veel mensen niet mogelijk is, bijvoorbeeld door armoede. Als je letterlijk bezig bent met overleven en de eindjes aan elkaar te knopen, dan denk je hooguit een dag of een week vooruit.’

Thomas: ‘Naast geschiedenis zou toekomstdenken een vak moeten zijn op school. Maar eigenlijk geldt dat natuurlijk voor iedereen. Want juist in deze tijd van de klimaatcrisis en andere problemen hebben we perspectief nodig om actie te ondernemen. Iets wat ik laatst hoorde en wat mij wel aansprak: hoop is niet iets passiefs. Het is een werkwoord, waarbij we met ons allen aan de slag moeten.’

Stefan Buijsman: ethiek van kunstmatige intelligentie

Stefan werkt als Universitair docent aan de TU Delft aan het verantwoord gebruik van kunstmatige intelligentie. Hij is tevens Managing Director van het Delft Digital Ethics Centre.  

Welke ontwikkelingen, trends en/of domeinen houd jij in de gaten?

Stefan: ‘De grote uitdaging van ethiek in kunstmatige intelligentie is het operationaliseren van die ethiek. Wij zijn nu op een punt dat we weten wat er mis kan gaan. Denk aan discriminatie, gebrek aan controle of tekort aan accountability. Al die problemen zijn nu op zich wel bekend.

Dus we weten nu wel wat we willen van die systemen, maar we weten nog niet hoe we dat nou moet gaan bouwen. Dat is een belangrijk doel: hoe gaan we het gat dichten tussen principes, zoals de richtlijnen die de Europese Unie heeft opgesteld, en de praktijk? 

Hoe dichten we het gat tussen principes en de praktijk?

Stefan Buijsman

Wat zijn interessante en/of relevante projecten waar jij je mee bezig houdt?

‘Ik ben zelf vooral actief met de uitlegbaarheid van AI-systemen. Ik verwacht niet dat er in 2023 al veel doorbraken zijn, dat zal nog wel vijf à tien jaar duren voordat we dat echt hebben. 

In de tussentijd moeten we proberen om manieren te vinden waarop we systemen wel kunnen gebruiken, zonder dat we goed snappen waarom ze iets doen. Dus dat je als organisatie wel een uitleg kan geven over een geautomatiseerde beslissing. Dat zullen dan in eerste instantie wat meer hybride modellen zijn.

En verder dus de operationalisatie van de richtlijnen die de Europese Unie heeft opgesteld. Er zijn tien risicogebieden geïdentificeerd, zoals werving en selectie, alles met kinderen, democratische processen, grenscontroles, onderwijs, infrastructuur en politiewerk. Dat zijn echt wel de gebieden waar echt grote impact op mensen is, en waar dus AI en ethiek opeens in de spotlights staan.’ 

Heb je nog een praktische tip aan de lezer?

‘We roepen heel snel: we hebben menselijk toezicht op een algoritme. Maar wat je in de praktijk heel vaak ziet is dat die persoon bijna altijd ja zegt tegen het algoritme, bijvoorbeeld vanwege hoge werkdruk. 

Of je ziet dat het menselijk toezicht ervoor zorgt dat de voordelen van een algoritme wegvallen. Ze hadden in Denemarken in de meldkamer een algoritme geïntroduceerd om te herkennen of er een hartaanval beschreven werd door iemand die belde. Hoe eerder je daar bij bent, hoe beter. 

Dat algoritme was ook echt nauwkeuriger dan de mensen in de meldkamer, maar het maakte 0,2 procentpunt vaker een vals positieve melding. Dus dat het algoritme een hartaanval dacht te herkennen, maar dat het niet zo was. Daarom vertrouwden de medewerkers het algoritme niet meer en gingen ze die meldingen negeren. Heel begrijpelijk uiteraard! Maar uiteindelijk zijn er dus iets van 100 mensen met een hartaanval die gedetecteerd hadden kunnen worden niet direct geholpen, omdat de mensen het algoritme niet vertrouwden. 

Dus de tips is: denk vooral na over hoe je ervoor kan zorgen dat menselijk toezicht betekenisvol is en niet in de weg zit.

Marjolein Pijnappels: het spectrum van mens, natuur en technologie

Marjolein Pijnappels werkt als toekomst-onderzoeker, ontwerper en verhalenverteller. Je kan haar tribe vinden op Wondermash.

Welke ontwikkelingen, trends en/of domeinen houd jij in de gaten?

Marjolein: ‘Mijn interessegebied is het spectrum van mens, natuur en technologie. Vooral de verbanden tussen deze thema’s vind ik heel interessant. Nu ligt de nadruk vaak op technologie. Het lijkt een soort wondermiddel, het idee dat technologie wel voor de oplossing zorgt. Dat zie je nu bijvoorbeeld ook in het debat over de stikstof crisis. 

Terwijl het beter is om na te denken over de belangen die er zijn bij die techniek en na te denken hoe die oplossing is ingebed.’

Technologie lijkt nu vaak een soort wondermiddel.

Marjolein Pijnappels

Wat zijn interessante en/of relevante projecten waar jij je mee bezig houdt?

Marjolein: ‘Een van mijn projecten is de Futures Lab. Daarbij ga ik met organisaties aan de slag om de ultra lange termijn van hun sector te verkennen, bijvoorbeeld 100 jaar vooruit.

Een ander project zijn de geboorteverhalen: speculative birth futures. Hierin verken ik met geboortewerkers de toekomst van zwangerschap en bevallingen. Vaak wordt dat hoog-technologisch verbeeld. Denk aan een steriele witte kamer met cocons waar de embryo in groeit. Maar dat beeld is vooral afkomstig hoe wij in de westerse wereld naar geboortezorg kijken. 

Dit project richt zich daarom niet uitsluitend op futuristische technologie, maar ook maatschappelijke ontwikkelingen zoals feminisme, de Black Lives Matters beweging en herwaardering van inheemse tradities. Daarvoor ga ook in gesprek met geboortewerkers uit andere landen, zoals India, Mexico en Zuid-Afrika. Ik ben zo benieuwd hoe ze daar naar de toekomst van geboortezorg kijken!

Heb je nog een praktische tip aan de lezer?

Marjolein: ‘Vanuit mijn opleiding tot bioloog heb ik veel interesse in hoe ecosystemen functioneren. Zo kijk ik ook naar de mens. Wees je daarom bewust van hoe je verbonden bent met anderen. Zo kun je ook een positieve impact op de wereld hebben. Juist door te kijken in je directe omgeving wat er nodig is. Wat is behoefte aan en hoe kun je zelf een steentje bijdragen.’

Dank voor het lezen!

PS. Als je me wil inhuren voor een lezing of presentatie over dit onderwerp, neem dan contact met me op. Of kijk eerst op de pagina Trends 2040 voor meer informatie, voorbeelden en referenties.