Wat is quantified self? Hoe zit het met quantified self in Nederland? Wat zijn de voor- en nadelen? Wat zijn varianten zoals lifelogging en lifestreaming?

In dit artikel lees je alles wat je wil weten over quantified self, inclusief een conceptueel model, de voor- en nadelen, en varianten zoals lifelogging en lifestreaming.

Betekenis quantified self

Wat is de betekenis van quantified self? Het is een beweging om technologie te laten integreren op aspecten van het dagelijks leven, in termen van inputs. Het gaat om het in kaart brengen van informatie over jezelf. Met deze informatie kun je patronen herkennen. Die patronen kun je vervolgens gebruiken om gezonder, slimmer, fitter en gelukkiger te worden.

Interviews & video’s

In de zomer van 2020 was ik te gast bij het programma De Nachtzoen om te vertellen over slaap meten met de ring van Oura.

Interview over Oura ring

In 2019 werd geïnterviewd over quantified self, inclusief de voor- en nadelen door Brandpunt (KRO NCRV). Bekijk het interview hieronder:

Interview Datamania

In 2019 gaf ik een lezing bij de Vegro Publieksacademie over zelfmeten in de gezondheidszorg:

Lezing De meetbare Mens bij Vegro Publieksacademie

Quantified Self beweging

Quantified Self is de wereldwijde beweging (met hoofdletters) en is opgericht door Wired redacteuren Gary Wolf en Kevin Kelly in 2008. Het gaat ook om het delen van deze kennis, zodat je van elkaar kan leren. Het mooie van deze beweging is dus dat het niet alleen gaat om kennis om jezelf beter te laten functioneren. In Amsterdam en Groningen zijn regelmatig Quantified Self Meetups en wereldwijd zijn er 1 à 2 keer per jaar conferenties.

In 2015 gaf ik bijvoorbeeld een lezing bij de conferentie in Amsterdam. Bekijk de video hieronder:

https://player.vimeo.com/video/151149656?app_id=122963

Quantified self Nederland

In Nederland heb je het Quantified Self Institute aan de Hanzehogeschool in Groningen. Dit instituut houdt zich bezig met de toepasbaarheid van quantified self voor de wetenschap, zoals ‘healthy aging’, een onderzoek van het Universitair Medisch Centrum in Groningen.

Daarnaast kun je aan de Wageningen Universiteit een minor volgen. Dit is een multidisciplinaire minor die zich richt op ontwikkelingen in informatietechnologie en communicatiewetenschappen.

De opleiding is gericht op studenten voedingswetenschappen, biologie, communicatiewetenschappen en gezondheidsmanagement. Je leert over de impact, risico’s en kansen van de quantified self trends en ontwikkelingen. Voor meer informatie over de minor: klik hier.

Quantified self model

Quantified self helpt met het monitoren van je lichaam en gedrag. Zelf maak ik het onderscheid tussen de aanpak en de impact van quantified self.

Aanpak

Onder Aanpak gaat het om de praktische kant. Wat kun je doen als je wil starten met quantified self? Dit gaat over:

  1. activity tracker (wearables)
  2. apps
  3. tools
  4. methode

De onderdelen staan hieronder verder uitgewerkt.

#1 Activity trackers (of wearables). Dit zijn apparaten die je op of rond je lichaam kan dragen. De meest bekende voorbeelden zijn de intelligente stappentellers. Deze draag je om je pols en ze meten diverse dingen. Niet alleen hoeveel stappen je zet per dag, maar ook hoeveel calorieën je verbrandt en hoe goed je slaapt.

#2 Apps. Apps zijn programma’s op de smartphone. Er zijn tal van quantified self apps beschikbaar die je kan gebruiken om dingen in je leven te meten. Dit begon voor mij met het meten en monitoren van mijn trainingen, met apps als Runkeeper en Strava.

Tegenwoordig kun je bijna alles bijhouden met je smartphone. Soms doet de telefoon dat zelf met de sensoren die het apparaat zelf heeft. Soms moet je als gebruiker dingen invoeren, bijvoorbeeld wat je stemming op een bepaald moment is of welke film je net hebt gezien (en wat je oordeel daarover was).

#3 Tools. Een derde manier om te meten en monitoren is met behulp van tools. Hiermee bedoel ik een derde categorie naast de ‘wearables’ (punt 1) en apps (punt 2).

Zelf heb ik bijvoorbeeld een slimme slaapsensor die mijn slaap meet. Of een weegschaal die is aangesloten op het internet en die ook de luchtvochtigheid en temperatuur in de slaapkamer kan meten.

[pullquote type=”center”] 3 voorwaarden van een goede tool, app of wearable.[/pullquote]

Het belangrijkste van een goede quantified self tool? Voor mij zijn dat drie dingen. 1. Geen gedoe. Het moet makkelijk te gebruiken zijn. 2. Interconnectiviteit met andere programma’s. Dus je moet je data makkelijk kunnen delen. 3. Als gebruiker moet je zelf je privacy niveau kunnen instellen.

#4 Methode. Ik gebruik quantified self om mezelf te meten en te monitoren. Dat geldt op allerlei niveau’s en gebieden. Op vier niveaus kun je quantified self toepassen:

  1. Input: wat heb ik gegeten of gedronken?
  2. Fysiek: gewicht, hartslag, bloeddruk, cholesterol en andere indicatoren.
  3. Mentaal: mate van geluk, tevredenheid, beoordeling van de nachtrust, etc.
  4. Prestaties: aantal kilometers hardgelopen, aantal verbrande calorieën, etc.

Je kan alles in je leven meten en monitoren, naast je gezondheid. Dit zijn een aantal voorbeelden van aspecten van je leven die je kan bijhouden:

  • Energie. Hoeveel gas, water en elektra gebruik je per dag? Hoeveel benzine of diesel verbruik ik per week? Hoeveel brandstof verbruik ik gemiddeld per kilometer?
  • Stemming. Hoe voel ik me gedurende de dag? Naar welke muziek luister ik op welke momenten in de week?
  • Productiviteit. Hoeveel tijd denk ik te besteden aan een taak/project en hoeveel tijd heb ik er daadwerkelijk aan besteed? Hoeveel e-mails verstuur ik per dag?
  • Creativiteit. Wanneer heb ik de meest originele ideeën? Op welke manier kan ik creatieve oplossingen verzinnen?
  • Reizen. Hoeveel kilometer leg ik per dag af op de voet, op de fiets, met de auto en met het openbaar vervoer? Hoeveel dagen van mijn leven ben ik in het buitenland geweest?
  • Sport. Wat is mijn hartslag tijdens het hardlopen? Hoeveel gewicht kan ik bankdrukken? Hoe lang duurt het voor ik herstel van een intensieve work-out?

Mijn methode om mezelf te meten en monitoren verschilt per situatie. Het gaat mij er meestal om welk gedrag ik wil beïnvloeden (zie punt 5) of naar welk onderdeel van mijn leven ik nieuwsgierig ben. Soms is dat meer op sport gericht, op andere momenten meer op mijn gezondheid of productiviteit.

Impact

Onder Impact vallen: gedrag, innovatie en big data, gezondheidszorg en maatschappij.

#5 Gedrag. Persoonlijke data op zichzelf is niet interessant. Ik vind quantified self vooral boeiend als het gaat om mijn eigen gedrag.

Dat wordt ook wel de ‘feedback loop’ genoemd. In quantified self staan drie vragen centraal wanneer mensen vertellen over wat ze van hun leven ‘tracken’. Niet het verzamelen van data, maar de interpretatie en het gebruik zijn interessant.

Wat kun je er uit kan afleiden en hoe je daarmee je gedrag voor de volgende keer kan aanpassen? Dit zijn de drie vragen die centraal staan:

  • Wat heb ik gedaan?
  • Hoe heb ik dat gedaan?
  • Wat heb ik ervan geleerd?

Het gaat erom om persoonlijke data een kader te geven, dat is quantified. Door een kader kun je de sprong maken van quantified naar meaningful.

Concreet: als ik in mijn persoonlijke data zie dat ik productiever ben als ik naar een bepaalde muzieksoort luister, dan kan ik die afspeellijst op Spotify aan zetten als ik die extra focus nodig heb.

#6 Innovatie en big data. Persoonlijke data kan een enorme aanjager zijn van innovatie. Dit komt door ‘big data’. De definitie hiervan is een grote berg (ongestructureerde) data waarop je algoritmes kan loslaten en analyses op kan doen.

Als patiënten die aan dezelfde aandoening lijden data met elkaar gaan delen, kan dat leiden tot ontdekkingen die eerder nog niet waren gedaan. Dat is de kracht van de grote getallen.

Een andere term die hiervoor wordt gebruikt is ‘quantified us’. Ik geloof dat ‘quantified us’ de kracht van de massa gaat gebruiken en de gevestigde orde van de gezondheidszorg en andere instituties op de kop gaat zetten.

#7 Gezondheidszorg. De gezondheidszorg is bij uitstek een bedrijfstak die op de kop gezet kan worden door big data van patiënten, zorgaanbieders, zorgverzekeraars en specialisten.

Door de data van individuele gebruikers te combineren, kunnen we als massa voor radicale doorbraken zorgen in de gezondheidszorg, zoals sneller ziektes oplossen en sneller diagnoses stellen.

Of naar mijzelf toe. Als ik bij een arts kom, dan worden op dat moment soms nog metingen gedaan. Bijvoorbeeld van mijn bloeddruk of bloedsuiker. Dat is op één moment. Tegenwoordig houd ik zelf dat soort data elke dag bij. Waarom kan ik niet mijn data alvast naar de dokter sturen? Dan zijn de metingen daar helemaal niet meer nodig.

#8 Maatschappij. Niet alleen zorginstellingen kunnen profiteren van quantified self en het combineren van persoonlijke data.

Hoe zit het met commerciële partijen? Van wie is de data die jij verzamelt op je app als je aan het hardlopen bent? Hoe zit het met je privacy?

Misschien nog wel interessanter is wat het met ons als mens doet? Futurist Gerd Leonhard is niet heel positief: ‘Ik maak me wel eens zorgen of deze ontwikkeling ons verandert in quantified slaves of uiteindelijk naar stupified selves’.

Ik maak me wel eens zorgen of deze ontwikkeling ons verandert in quantified slaves of uiteindelijk naar stupified selvesGerd Leonard

Een andere maatschappelijke implicatie ligt er voor de overheid. Voor overheden, zoals gemeenten, is het ideaal om te zien hoe mensen door de stad of door het land bewegen. Door dat slim in kaart te brengen en hierin te sturen, kunnen we files en milieuvervuiling verminderen.

Dat brengt andere vragen naar boven. Zijn mensen wel zo volgzaam? Laten we ons leiden door algoritmes? Of doen we dat misschien al?

Foto van quantified self Meetup Netherlands, die ik organiseer

Varianten

Onder quantified self en daarom heen hoor je een heleboel termen. Dit zijn synoniemen en varianten op quantified self.

  1. Self tracking
  2. Lifelogging
  3. Lifestreaming

De termen heb ik hieronder allemaal uitgelegd.

1 Self tracking

‘Self-tracking’ is een synoniem of onderdeel van quantified self. Andere veel gebruikte termen zijn ‘body hacking’ en ‘self quantifying’. Het monitoren van je lichaam kun je op twee manieren doen. De eerste methode is dat je alles zelf bijhoudt. Dit kan met een schrift of dagboek.

Een variant hierop zijn verschillende apps waarin je het kan bijhouden. Bijvoorbeeld Excel, Evernote of een applicatie als Foodzy en MyFitnessPal. Dit zijn apps waarmeeje kan bijhouden wat je eet en drinkt.

Met data of informatie an sich kun je niet zoveel. De toegevoegd waarde van quantified self zit in de verwerking van de data. Na het verwerken van de data in een tabel of overzicht, kun je de data visualiseren. Een grafiek of een staafdiagram kan bepaalde patronen laten zien. De laatste stap is dat je data met elkaar in relatie gaat brengen.

Een praktisch voorbeeld: is er een relatie tussen de hoeveelheid alcohol dat ik drink en de uren die ik slaap per nacht? Of tussen mijn geluksgevoel en welk dieet ik op dat moment volg?

2 Lifelogging

Lifelogging is ook gerelateerd aan quantified self. Lifelogging beschouw ik zelf als een meer kwalitatieve variant van quantified self. Met lifelogging houdt je bijvoorbeeld bij wat je gedurende de dag heb gegeten. Of houdt je bij wie je hebt gezien of gesproken door van iedereen een foto te maken.

Zelf sla ik in Evernote op welke boeken ik heb gelezen en welke films ik heb gezien. Evernote functioneert dan als een extern geheugen.

3 Lifestreaming

Lifestreaming is het bijhouden van je leven zoals een dagboek, met behulp van digitale hulpmiddelen. Wellicht kun je lifestreaming zien als de opvolger van quantified self.

Wat is de definitie van lifestreaming? Eric Freeman en David Gelenter van Yale University beschreven in 1996 deze ontwikkeling. Ze startten met de website Lifestream Projects [link onderin]. Hun doel was om software te ontwikkelen die het voor gebruikers simpel maakt om alles van hun leven vast te leggen.

Het idee van Freeman en Gelenter is dat je hiermee automatisch een digitaal dagboek kan maken. Voor steeds meer onderdelen van je leven gebruik je elektronische tools. Deze tools bewaren ook al je acties die je met die tools doet.

Daarmee kun je die software inzetten voor lifestreaming. Denk aan het vastleggen van al je foto’s, e-mails, voicemails, tv series, websites die je bezoekt, bonnen die je betaalt.

Waarom is lifestreaming de opvolger van quantified self? De invloedrijke technologie-ondernemer en blogger Nova Spivack schrijft in een blogartikel dat lifestreaming de opvolger is van quantified self [link onderin]. De term quantified self gaat over het meten van inputs. Interessanter is wat je met deze data kan doen. Wat haal je uit al je lifestream informatie? Welk verhaal kun je vertellen?

De technologie maakt lifestreaming steeds meer ‘mainstream’. Het bijhouden van je lifestream wordt steeds makkelijker door nieuwe gadgets en technologie. Denk aan Google Glass. Wie zijn de pioniers van lifestreaming? Gordon Bell, auteur van Total Recal, houdt al jaren alle data bij in zijn leven. Dit kwam al eens aan bod in een documentaire van Tegenlicht.

Een ontwikkeling zoals Facebook Live of Instagram Live laat zien dat we steeds meer opschuiven naar lifestreaming.


Video quantified self

Voor verschillende kranten, magazines en radioprogramma’s ben ik geïnterviewd over quantified self. Daarnaast organiseer ik als organisator van de Quantified Self Netherlands Meetup regelmatig bijeenkomsten over het onderwerp.

Daarnaast maak ik zelf ook video’s en vlogs over het onderwerp:

In 2017 was ik in Helsinki op de Biohacker Summit. Daar interviewde ik Bob Troia van de website quantifiedbob.com. Ik vroeg hem onder meer naar wat quantified self is, wat het verschil is met biohacking, wat hij heeft bereikt met zijn projecten en wat het vreemdste is dat hij tot nu toe heeft gedaan.

Interview met Bob Troia (quantifiedbob.com)

In 2015 en 2017 was ik op de Quantified Self Europe Conference in Amsterdam. Daar maakte ik in 2015 deze video. Het geeft wel een goede impressie van wat quantified self is.

Verslag van Quantified Self Europe Conference

Ontwikkelingen

In dit deel volgen alle relevante ontwikkelingen in quantified self, om te beginnen met het jaar 2015 en daarna nog verder terug. Ondanks de snelheid van technologie blijven de ontwikkelingen (ook anno 2019) wat mij betreft relevant, toepasbaar en interessant om te lezen.

Dit waren de 11 trends die ik zag op de Quantified Self conference in Amsterdam in 2015.

  1. Quantified self blijft een niche – in deze vorm
  2. Sport: DNA profielen en optimale rusten
  3. Voeding: de doorbraak van het paleo dieet
  4. Apps zijn (steeds meer) een goede coach
  5. Data als toekomstvoorspeller (en meer esoterische hocus pocus)
  6. Humanisering van technologie
  7. Alles wordt meetbaar
  8. Maatschappelijke impact (met Gary Wolf)
  9. Gezondheidszorg (met Martijn Aslander)
  10. Tonen van data (met Joost Plattel)
  11. Design en gebruiksgemak

De quantified self trend

Hieronder staat een (Engelstalige) video waarin ik deelnemers en de organisatoren vraag wat zij vonden van de Quantified Self Europe Conference 2015.

Wie waren daar? Cijferfanaten, appbouwers, sporters, gadgetfreaks, futuristen, studenten, wetenschappers, artsen, amateurs, professionals en ondernemers. Het was een continu gesprek over persoonlijke experimenten, zelfmetingen, data, analyses en nog veel meer.

Welkom in de tijdmachine

Robert (Nederland) zei het wel treffend toen we elkaar spraken bij de koffie. “Dit zijn echt de pioniers. Waanzinnig wat hier gebeurt op het gebied van quantified self.” Wat is dat dan? Quantified self gaat om zelfmetingen. Niet alleen over beweging (hoeveel stappen je zet en hoe hard je hebt gerend), maar ook over eten (calorieën tellen), slaap, mentaal (hoe blij ben ik en hoe goed heb ik gemediteerd), tot aan hoeveel geld je per dag uitgeeft. Wat je kan kwantificeren en meten is interessant. Je kan het zo gek niet verzinnen, waarover je data kan verzamelen en analyseren.

De cyclus van vrouwen meten in relatie tot Tinder

Wil je voorbeelden? Oké dan. Hier komen ze.

  • Optimale leessnelheid
  • Tinder in relatie tot je menstruatie
  • Slaap meten op allerlei manieren

A. Je optimale leessnelheid bepalen, gecombineerd met je maximale staat van flow en de mate van retentie. In andere woorden: betekent snellezen in een staat van flow ook beter scoren op een test over dat boek? Antwoord: ja.

B. Verandert je muzieksmaak, welke kleur kleding je koopt, welke kant je op swipet op Tinder en op welke Facebookprofielen je klikt aan de hand van de fase van je menstruatiecyclus? De antwoorden: ja, ja, ja en ja.

C. Een ring die kan meten hoe goed je hebt geslapen. Een pil inslikken die je lichaamstemperatuur kan meten. Slaapsensoren onder je hoeslaken die berekenen hoe gestrest je naar bed gaat en hoe relaxed je wakker wordt. Of andersom.

1. QS als niche

Ik keek rond. Eigenlijk ben ik beland in een tijdmachine. Waar iedereen hier mee bezig is, dat breekt pas over 5 tot 10 jaar door in de samenleving. Maar de doorbraak zal niet zijn in deze vorm. Waarom niet? Voornamelijk komt dat omdat het verzamelen van data over jezelf en dat analyseren nog veel te veel moeite kost. Ook is het niet altijd duidelijk wat je eraan hebt. Quantified self zoals we dat nu kennen en doen, dat blijft een niche.

Technologie wordt pas echt groot als het onzichtbaar is

Maar dat gaat veranderen. Robert (ondernemer uit Nederland): “Ken je de theorie van technologie-expert Kevin Kelly?” Ik schudde nee. “Technologie wordt pas echt groot als het onzichtbaar is.” Hij wees op zijn Apple Watch. “Het meten van mijn stappen of mijn slaap gebeurt nu zonder dat ik het door heb. Ideaal!”

Impact van Research Kit

Dit gaat niet alleen gevolgen hebben voor de eigenaren van de Apple Watch. “Als Apple echt aan de slag gaat met de integratie van Research Kit op de Apple Watch, dan staat de hele medische wetenschap op zijn kop. Ze kunnen dan in no time een grote steekproef voor een onderzoek selecteren op bepaalde kenmerken.”

Nu moet een onderzoeker nog heel hard haar best doen om een specifieke steekproef van mensen uit de omgeving van het ziekenhuis te bereiken. Let daarom op: crowdfunding van medisch onderzoek gaat snel voor spectaculaire doorbraken in de geneeskunde zorgen.

Ik gaf zelf ook een presentatie over ochtendroutines. Ik maakte een foto met mijn iPhone voor Instagram.

2. Sport: DNA profielen

De eerste apps en gadgets rond zelfmetingen waren gericht op sporters. Die ontwikkeling gaat door. In die zin dat sport nog steeds ‘the next frontier’ is voor interessante ontwikkelingen. Wat? Denk aan data over bewegingsmechanica en DNA analyse om optimaal te sporten.

Ralph (Engeland) was met zijn start-up op de Conference. Zijn startup Genetrainer ontwikkelt een platform om DNA data te combineren met je trainingsinformatie uit bijvoorbeeld Strava, de Withings weegschaal en de Apple Watch.

Gevaar van DNA profielen

Gevaarlijk is het ook. Ralph: “Het is niet zo simpel zoals sommige mensen nu willen voorstellen. Dat je op basis van de genen van een kleuter keuzes maakt over wat voor sport hij moet gaan doen.” Volgens hem gaat het om marginale winst. Hoe kan DNA data je helpen met sporten, welke inspanningen kun je het beste doen en hoe lang je moet herstellen.

De filosofie van zijn bedrijf gaat uit van epigenetica [link onderin]. Dat betekent dat genen de ontwikkeling van je lichaam niet vastleggen. Epigenetica gaat erom dat je door omgeving en lifestyle bepaalde genen aan en uit kan zetten. In de woorden van Ralph: “Je genen maken 10% uit van je prestatie. Daarnaast gaat het ook om voeding, slaap, stress en vooral je mentaliteit.”

Slaap

Als je veel sport, dan ken je ook het gezegde dat ‘rust je belangrijkste training is’. De fabrikanten van slaapsensors spelen daar nu handig op in. Fabrikanten Beddit en Emfit waren op de Conference. Allebei hebben ze hun technologie nu uitgebreid. Naast hoeveelheid slaap, slaapkwaliteit en hartslag kunnen ze nu ook hartritmevariabiliteit meten. Op basis van die score kun je als atleet beter bepalen wat voor type training nu het beste voor je is. Of dat je beter een rustdag kan nemen.

Naast het plenaire programma waren er ook aparte deelsessies.

3. Voeding en diëten

Het was een onmiskenbare trend. Volgens Ernesto (Verenigde Staten) was dit ook al zichtbaar op de Quantified Self Conference in San Francisco een paar maanden eerder. Steeds meer mensen doen experimenten met voeding en diëten.

In bijna alle verhalen die ik tijdens de Conference hoorde was er één constante: het paleo, ketogene, low-carb dieet (of hoe je het ook wil noemen) scoort superieur ten opzichte van andere diëten.

Zoals Justin (Engeland). Hij switchte van een traditioneel dieet naar een paleo dieet. Hij ontdekte in zijn analyses dat zowel zijn focus, productiviteit en humeur verbeterden door zijn nieuwe dieet.

Diabetes en genen

Een mooie combinatie van de vorige trend is het verhaal van Philip (Duitsland). Via genetische testen kwam hij er achter dat hij 40% kans heeft op diabetes.

Om dit te voorkomen doet hij twee dingen. Ten eerste meet hij elke dag zijn bloedsuiker. Ten tweede eet en drinkt hij volgens de principes van het paleo dieet. Jacob (Denemarken) kwam trouwens tot een andere bevinding. Door zijn overstap naar een vegetarisch dieet kwam hij van zijn darmproblemen af.

Het paleo dieet is geen mal die iedereen past. Geen ‘one size fits all’. Over 10 jaar weet je precies welk dieet bij jou past. Op basis van je geslacht, leeftijd, DNA, doelen, darmflora, etc.

Paneldiscussies waren er, over slaaptechnologie en diabetes.

4. Apps coaching 

De Quantified Self Conferences zijn bijzondere bijeenkomsten. De deelnemers maken het congres. Zij zijn de sprekers. Zij vertellen over hun ervaringen, inzichten en lessen. Iets dat me opviel is dat apps steeds intelligenter, omdat ze steeds meer data hebben en beter kunnen analyseren met onder andere kunstmatige intelligentie.

Obligate aanbevelingen zoals ‘je moet meer wandelen’ komen steeds minder voor. Technologie wordt steeds slimmer. Je krijgt tips om dingen te doen of te laten. Specifiek voor jou. Precies op het juiste moment.

Autorijden en Whatsappen

Een mooi verhaal waarin data een coach kan zijn die je een spiegel voor houdt, is van Danny (Verenigde Staten). Hij vertelde over dat hij had geanalyseerd dat hij 23% van de tijd dat hij in zijn auto rijdt, op zijn telefoon kijkt. Hij schrok daar zo van, dat hij een aantal dingen heeft gedaan (bijvoorbeeld alle meldingen op zijn smartphone uit zetten) om zijn gedrag drastisch aan te passen.

Denk eens na. Dat is een kwart van de tijd dat hij in de auto rijdt. Wat zal dat percentage bij mij zijn? Of bij jou?

Persoonlijke data kan helpen met coaching op gedrag. Gedragsverandering doordat je jezelf monitort is de toekomst, volgens de meeste experts.

Je kan jezelf continu gaan vergelijken met je vorige gedrag, maar ook met personen met een vergelijkbaar fysiek profiel. Quantified self wordt een essentieel onderdeel van ons leven. Een vraag die ik mezelf stel is of er dan ook een tegenbeweging op gang komt. Is het in de toekomst nog wel mogelijk jezelf niet te monitoren?

Er waren ook een aantal fabrikanten van gadgets en wearables aanwezig. Opvallend veel Finse bedrijven overigens.

5. Data als toekomstvoorspeller

Een lezing die mij intrigeerde was van Gary Wolf, tevens een van de oprichters van de beweging (overigens samen met de eerder genoemde Kevin Kelly). Hij liet zien wat een analyse van 7 jaar meditatiedata hem vertelde. Hij kwam er achter dat hij minder ging mediteren in de aanloop naar een moeilijkere periode in zijn persoonlijke leven. Wat heel boeiend is: zonder dat hij dat op dat moment zelf door had.

Data en esoterische hocus pocus

Natuurlijk, misschien is het een verkeerde interpretatie van oorzaak-gevolg: doordat hij minder ging mediteren leidde dat tot meer problemen. Dat kan. Maar toch. Let op, hierna volgt wat esoterische hocus pocus:

Ik geloof er ook wel in dat je geest en lichaam al signalen afgeven voordat er iets gebeurt. Dat je blinde vlekken hebt van dingen die je zelf niet weet. Maar als je dus scherp genoeg bent op die signalen, zou je het al eerder zien aankomen. Dat is pas boeiend, als er een technologie beschikbaar komt die dat kan herkennen en aan ons duidelijk kan maken.

De deelnemers tijdens het plenaire gedeelte van het programma

Naast de bovenstaande 5 trends heb ik eerder de volgende trends opgemerkt. Over humanisering van technologie (#7), alles meten (#8), maatschappelijke impact (#9), gezondheidszorg (#10), tonen van data (#11) en design (#12).

Al komen een aantal thema’s wel vaker terug. Zoals data voor gedragsverandering en vragen over het eigendomschap van data.

6 Humanisering van de technologie

De humanisering van technologie. Wearables zoals de Fitbit, Nike Fuelband of een smartwatch zijn er nu al. De volgende stap is dat je techniek op of in je lichaam gaat dragen. Een chip implementeren die continu je bloeddruk, bloedsuiker en ijzerwaarde meet?

De volgende stap is technologie op je huid. De voordelen? Het is goedkoper om te maken, is nauwkeuriger (omdat het dichter op je lichaam zit) en een gebruiker kan het moeilijk vergeten om te doen of aan te doen. Nog een stap verder is de integratie van dergelijke technologie met biologische systemen in het lichaam volgens experts.

Een chip implementeren die je lichaamstemperatuur elke seconde monitort? Een volgende stap is om sensoren in en op je lichaam te gaan dragen.

7 Alles kun je meten en monitoren

Een interviewster van Trouw vroeg mij of er dingen in mijn leven zijn die ik niet zo willen meten. Zo snel kon ik niet iets verzinnen. Later bedacht ik me dat er dingen zijn die ik wel heel erg graag zou willen vastleggen en meten.

Zou je alles, echt alles, willen meten, Peter?Interviewster Trouw

Bijvoorbeeld dromen en nachtmerries. Dat komt al snel dichterbij. Shadow is een tool waarmee je dromen kan verzamelen. Het is een wekker die je wakker maakt door steeds harder te klinken. Daardoor heb je een grotere kans om je droom te onthouden als je wakker wordt. Shadow wil daarmee een database van dromen aanleggen.

8 Maatschappelijke impact

“We kunnen quantified self van nu wel vergelijken met hoe ze dertig jaar geleden dachten over de computer. Wat moet je ermee?” – aldus Gary Wolf. Gary Wolf, een van de oprichters van de beweging Quantified Self, sprak op Freedom Labs over de beweging, technologie en trends. Een bijzondere locatie, tegenover Artis en voorheen het tattoo museum van Amsterdam.

Quantified self kun je vergelijken met hoe ze 30 jaar geleden met computers omgingen.

Voor de Quantified Self Europe Conference 2014 gaf hij daar een lezing. Volgens Gary zijn de quantified self conferences bijzonder. Van de 250 bezoekers geven meer dan 100 zelf een lezing, presentatie of workshop. Samen met de andere organisatoren loopt hij vooraf alle onderwerpen af. Wat valt op?

“Vergankelijkheid is iets voor mij wat er dit jaar uitspringt. Hoe snel vergaat data? Hoe ga je als mens om met je sterfelijkheid. Hoe ga je om met rouw en verlies?”

Meaningful self

Het klinkt menselijk, maar de kritiek is vaak dat quantified self te rationeel en te data-gedreven is. Wanneer ontwikkelt het zich naar meaningful self? Volgens Gary Wolf is het woord quantified een beetje misleidend. Het gaat om de interpretatie van data. Daarmee krijgt de data betekenis. Dat is de ‘meaningful self’.

Hoe kunnen we quantified self gebruiken om maatschappelijke veranderingen teweeg te brengen? De vraag zelf roept in de zaal de nodige discussie op. Een donorregistratie meesturen bij de belastingpapieren, is een voorbeeld waarin de positieve effecten duidelijk zijn.

Maar daarna kom je al snel op een glijdende schaal. Is het altijd transparant wat (overheids)organisaties en ondernemingen willen?

Vertrouwen in marktpartijen

Van wie is je data? Een gesprek, zo vertelt Gary, dat al vanaf het begin van het ontstaan van quantified self wordt gevoerd. De overname van Moves door Facebook is een actuele casus. Van wie is je data? Als de data van jou is, wil je het dan verkopen? Stel je voor dat het voor de wetenschap of gezondheidszorg is, zou je het dan willen doneren.

9 Gezondheidszorg

Wat is de stand van zaken rondom quantified self in Nederland? Martijn Aslander is één van de pioniers van quantified self in Nederland.  Ik sprak Martijn in 2014 na een energieke lezing in Arnhem, waarin hij afsloot door mede te delen dat hij in januari een chip laat installeren in één van zijn vingers. Hij praat met hackers om software te programmeren voor de chip.

Martijn ziet quantified self als een belangrijke trend. Een trend die samenvalt met andere ontwikkelingen, zoals ook bekend vanuit Singularity University. Quantified self speelt zich af op het snijvlak van technologie, beweging en voeding. Een disruptieve technologie die gaat zorgen voor grote doorbraken. In de gezondheidszorg, farmacie, sport, maar ook in andere instituties.

De Quantified Us. Dat is pas interessant!Martijn Aslander

“Zeker als we de data van alle individuele gebruikers kunnen gebruiken en analyseren: quantified us.”

Wat meet hij zelf? “Een Fitbit om mijn stappen te tellen, een Zeo om mijn slaap te meten en een Bodymedia om mijn bovenarm.” Dat zijn de tools die hij gebruikt. “De data die eruit komt, vind ik niet zo interessant”.

Wat wel? “Quantified self als trend vind ik vooral interessant om al die nieuwe technologie te doorgronden en me te laten verrassen door de user interface.”

“Welke inzichten ik over mezelf heb gekregen?”, vraagt hij. “Naar festivals gaan is heel gezond. Dan blijk ik namelijk ontzettend veel te lopen!”

Een ander inzicht verraste hem niet zozeer: “Als ik veel alcohol drink, dan slaap ik veel slechter.”

Martijn verkent de mogelijkheden van programma’s die hij in zijn dagelijkse leven gebruikt. “Ik ben bezig met mijn provider. Hoe tof is het als ze mijn data voor mij kunnen ontsluiten! Met wie heb ik hoe vaak en hoe lang gebeld? Naar wie heb ik veel smsjes gestuurd?”

Martijn is positief over de toekomst, ook over de rol van Nederland. “Nederland loopt voorop in quantified self. Wij zijn de early adopters van deze spectaculaire disruptieve innovatie.”

Dan moet hij weg. Op naar een volgende afspraak. Hij sprint naar buiten. “Goed voor de scores op zijn Fitbit en Bodymedia”, denk ik als hij wegrent.

10 Tonen van data

Hoe ziet Joost Plattel de ontwikkelingen rondom quantified self? Wat betekent de data uit een Fitbit, Jawbone of andere apparaten voor iemand? Ik had een leuk interview in het centrum van Utrecht met “de persoon in Europa die het meeste af weet van quantified self”. Aldus Martijn Aslander. Ik sprak Joost halverwege 2014.

“Ik had de behoefte om mijn persoonlijke data op een andere manier te zien.” Rond 2011 liep Joost Plattel rond met een Fitbit. Niet een polsband zoals de huidige versies. “Nee, het was die versie die eruit ziet als een paperclip.” Hoe ging Joost aan de slag? “Ik kon helemaal niet programmeren. Ik ben het gewoon gaan proberen.” Dat is eigenlijk steeds verder uitgebouwd.

Relevante data en relevante inzichten

In een tussenjaar na een paar jaar scheikunde studeren (wel afgemaakt), ging Joost aan de slag met de data uit zijn Fitbit. Het ging hem erom om ermee te spelen, de data op een andere manier te presenteren om er nieuwe inzichten van te krijgen. Om er andere dingen mee te doen. Massa is niet het belangrijkste. “Het is niet interessant om zoveel mogelijk data te hebben. Het gaat om data waar je wat mee kan.”

Het gaat om data waar je wat mee kan.Joost Plattel

Wat meet Joost zelf? Naast het aantal stappen met Fitbit slaapt hij af en toe met de ZEO. “Als mens slapen we zoveel. Raar dat we daar nog zo weinig over weten.”

Hij doet niet aan experimenten, maar bekijkt de resultaten achteraf. Zo heeft cafeïne na 18.00 uur een negatieve impact op zijn nachtrust.

De uitdaging voor de markt

“Het leukste vind ik om daadwerkelijk dingen te bouwen waarmee mensen werken.” Joost is praktisch ingesteld. Over een grote uitdaging voor de markt zijn we het al snel eens.

De oplossing zal nog even duren. “Een platform waarin je de data uit al je apps, gadgets en wearable kan integreren? Dat is best lastig. Want niet alle bedrijven geven die data vrij.”

Maar ook consumenten hebben ook allemaal andere wensen. “Sommigen willen dingen tegenover elkaar zetten. Anderen willen een strak dashboard hebben.”

Werknemers moeten meer bewegen

We praten nog even na. Joost vertelt over zijn huidige project waarin werknemers hun beweging tracken: Qount.us. Kun je een groep werknemers met een Jawbone en mooie datavisualisaties overhalen meer te bewegen?

Zelf dragen we allebei een Jawbone. We worden teamgenoten op Jawbone. Nu kunnen we van elkaar zien hoeveel we bewegen, hoe lang en hoe goed we slapen. De volgende dag kijk ik in de app naar zijn statistieken. Hadden we gisteren die dubbele espresso’s na 18.00 uur gedronken?

11 Design en gebruikservaring

Hoe zorgt quantified self voor een andere rol van design? Mijn Fitbit Flex stappenteller is een polsbandje met vijf led lampjes. In het begin vond ik het verwarrend. Na een dag wist ik precies hoe ik met het apparaat moest communiceren. Het design en de gebruikerservaring is makkelijk en intuïtief.

Wat werkt? Een makkelijke en intuïtieve user interface

Goede quantified self hardware of tools verstoren het dagelijkse ritme van een persoon niet direct. Ik merk dat aan mijn eigen ervaringen met het monitoren van mijn dagelijkse gedrag en patronen.

Na een nacht slapen opschrijven hoe lang en hoe goed ik had geslapen? Ik deed het vijf keer, vergat het een keer en had vervolgens de discipline niet meer om het in te vullen. Dat werkt dus niet voor mij.

Simpele self-tracking tools gaan zorgen voor een doorbraak van quantified self. Dat is mijn overtuiging. Als ik nu mijn slaap wil monitoren, dan leg ik mijn smartphone naast mijn bed en start een applicatie.

Het eerste wat ik ‘s ochtends doe is invullen hoe mijn slaap was op een schaal van 0 tot en met 5. Het kost me haast geen moeite en maakt daarom al snel deel uit van mijn routine.

De Fitbit Flex vind ik ook een schoolvoorbeeld van goede user experience en een uitstekende user interface. Door twee keer te tikken zie je aan het aantal led lampjes hoe ver je bent om je doel te bereiken. Tik je vijf keer achter elkaar dan gaat het apparaat je slaap meten.

Hetzelfde doe je als je wakker wordt. Het synchroniseren werkt ook belachelijk eenvoudig, zeker als je een nieuwe versie smartphone hebt. Via een dongel op de laptop werkt het synchroniseren ook simpel.

Quantified self en design hebben elkaar nodig. De verwachte groei van self tracking apparaten kan alleen als je als bedrijf goed nadenkt over de user experience en de user interface. Zie het succes van de Fitbit. Het sluit aan bij wat ik al gewend was, namelijk een polsbandje. Daarnaast heeft het de goede focus. Je kan er ook (nog) niet alles mee meten.

Voor mij geen probleem. In de beperking toont zich de meester.

Aansluitend bij heersende praktijk, een goed design en focus zijn kernbegrippen voor succes van quantified self tools. Self tracking gaat in de komende jaren daarom voor grote veranderingen in design zorgen.


Dit deel gaat over de stand van quantified self in 2014.

Quantified Self 2014

“Wat is de stand van quantified self, self tracking en livelogging anno 2014?”, vroeg ik me af. Naast de blogposts die ik lees en de video’s die ik zie, is het nog veel zinvoller om te praten met de experts op dit gebied.

Ik sprak met Maarten den Braber (digital health strategy expert), Gonny van der Zwaag (fithacking) en Joost Plattel (data strategist).

Technologie wordt onzichtbaar

In Utrecht sprak ik met Joost Plattel. “Je ziet dat tracking technologie steeds onzichtbaarder wordt, zoals met de app Apple Health.” Maar we beginnen het gesprek over waar hij zelf mee bezig is. “Het gaat lekker met Qount.us, een platform waarmee teams hun activiteiten kunnen tracken.”

Andere toffe projecten? “Ik heb een ontwerp gemaakt waarmee je data kan inladen om er lampenkappen van te maken!” Vreemd? “Nee, hoor. Het maakt data tastbaar.”

Context geven aan data

Wat zijn de trends, zowel maatschappelijk als technologisch? Volgens Maarten en Joost gaat het steeds meer om data. Maarten: “Het gaat om de interpretatie van de data met kunstmatige intelligentie en deep learning.

Hetzelfde zegt Joost: “De hardware is al aardig ver ontwikkeld. Het gaat er nu om context geven aan data.”

Persoonlijke data beveiligen

Het eigendom en de beveiliging van persoonlijke data komt ook steeds meer in de schijnwerpers te staan. “Er was altijd al veel aandacht voor, maar nu komen ook de eerste echte oplossingen beschikbaar.”

Joost: “Een goed voorbeeld is de Angel open sensor wristband. Dat is een activity tracker waar je als gebruiker zelf kan bepalen waar en wanneer je data deelt.”

Beste apps op dit moment

Wat praktischer. Wat zijn de beste apps op dit moment? Op het Rokin in Amsterdam sprak ik met Gonny van der Zwaag van fithacking.nl. Een leuke site als je fitter wil worden met de hulp van apps. “De apps die ik nu het meeste gebruik? Dat is de Fitbit app, Runkeeper, Fitmo, Coach Me en 30/30.”

Wat die apps doen? “Fitmo koppelt je aan een coach om je gezondheidsdoelen te halen. Runkeeper en Fitbit gebruik ik om mijn wandelingen en hardlopen te meten. 30/30 is een app voor intervaltrainingen.” Haar horloge viel me ook op. “Dat is een Withings Pop. Het leuke is dat die er uit ziet als een gewone horloge. Je kan niet zien dat het een nerdy activity tracker is.”


Dit deel gaat over de stand van quantified self in 2013.

Quantified self 2013

In juni 2013 was ik aanwezig bij de achtste meetup van quantified self Amsterdam. Na een korte introductie door één van de organisatoren, Maarten den Braber, sprak Matt Dippl over biohacking. Hij is nu actief bij Startup Bootcamp Amsterdam en schrijver van een boek over biohacking. Daarvoor de wereld over getrokken en specialist in Oosterse vechtsport en Chinese gezondheidszorg.

Tijdens de avond ging het over

  1. Voeding
  2. Sensoren
  3. Sport
  4. Hype

Dit staat hieronder verder uitgewerkt.

1 Voeding

Matt sprak over de tekortkomingen van de hedendaagse westerse gezondheidszorg. De focus ligt op het genezen van patiënten (sickcare) in plaats van preventie (healthcare). Hij gaf 7 tips om je gezondheid radicaal te verbeteren en legde het verband met quantified self. Het belangrijkste met betrekking tot voeding is om jezelf goed te informeren en de effecten van voeding op je lichaam en geest te meten.

Na afloop sprak ik Matt bij een kleinere break-out sessie over quantified self en diëten, geleid door James Burke. De discussie daar ging onder andere over het effect van vasten. Is dit goed voor je lichaam of niet? Volgens Matt is vasten niet per se goed voor je lichaam. Dit is voornamelijk afhankelijk van je fysieke gesteldheid en je metabolisme. Als je het toch wil doen, zorg dat je meet wat er gebeurt en blijf naar je lichaam luisteren.

2 Sensoren

De tweede presentatie ging over de ‘memachine’. Ik moest denken aan de film Avartar. Het is een pak met tientallen sensoren. De informatie van die sensoren wordt vervolgens gedeeld met je vrienden en familie. Het bedrijf xsense ontwikkelt het pak in samenwerking met de TU Delft. Een gaaf concept.

Quantified self wordt dan ineens heel persoonlijk. Aan de andere kant ook wel eng. Zo heeft het pak een bril met camera’s gericht op zowel de ogen als wat de persoon ziet. Dit kun je combineren met data zoals hartslag, de mate van transpiratie en de toonhoogte van de stem. Al deze data gecombineerd zorgen dat je niet meer kan liegen. Je lichaam als scherprechter van de waarheid.

3 Sport 

De derde presentatie was voor mij de ideale combinatie. Sport en quantified self. Volgens Gijsbregt Brouwer staan we aan de vooravond van radicale veranderingen in de sport vanwege de opkomst van self tracking. De opkomst van mobiele technologie heeft bijgedragen aan de spectaculaire groei in de afgelopen jaren. Met een smartphone kun je langs de atletiekbaan makkelijker je statistieken uitlezen dan wanneer je een PC moet meenemen.

Inputs kun je al op diverse manieren meten met sensoren, audio en video. De output naar de sporter staat nog in de kinderschoenen. Nu heb je eigenlijk alleen nog maar audiofeedback, bijvoorbeeld in de vorm van apps die je gemiddelde tempo over de kilometer en je hartslag in je oor roepen

De twee meest interessante vergezichten vond ik gamification en Google glass. Met gamification kun je sporten voor een grote groep mensen leuker en uitdagender maken. Als ik mijn afstanden en aantal kilometers per week in een digitale competitie kan vergelijken met mijn vrienden, dan wordt sporten nog leuker. Met Google Glass wellicht dat je door middel van ghosting virtueel tegen je vrienden kan rennen. Toekomtmuziek? Wie weet.

4 Hype

Zelftracking beleeft nu een mediahype. Forbes schrijft op het blog zelfs dat 2013 het jaar is van quantified self [link onderin]. Zij baseren dit op de grote elektronicabeurs CES, waar een heleboel apparaten en software voor zelftracking werden gepresenteerd.

Het grote verschil is volgens Forbes dat deze zaken het leven van mensen echt kunnen verbeteren. Het zijn niet alleen leuke speeltjes meer. Kortom, deze ontwikkeling kan echt je leven veranderen.


Kritiek

Er zijn steeds meer commerciële testen beschikbaar. Niet alleen testen om de samenstelling van je darmbacteriën in kaart te brengen. Maar ook om je genetisch profiel in kaart te brengen. Of wearables en activity trackers die bijhouden hoeveel je beweegt, slaapt en hoeveel je eet.

Maar wat doe je als blijkt dat je een genetisch hoger risico loopt op het ontwikkelen van bepaalde ziekten? Of als blijkt dat je darmflora niet het gewenste patroon oplevert, nadat je elke dag zuurkool bent gaan eten? Met andere woorden: hoe afhankelijk word je in je keuzes van de persoonlijke data? In welke mate heb je nog autonomie en een vrije wil?

Privacy

De afhankelijkheid van quantified self hangt samen met een ander kritiekpunt: privacy.

Wat als Fitbit mijn data wil aanbieden aan zorgverzekeraars? Misschien is dat een stap te ver, maar wie weet doen ze het al wel op geaggregeerd niveau. Heb ik er dan nog steeds last van? Heb ik überhaupt wel mijn toestemming wel gegeven?

De Nederlandse bevolking maakt zich hier overigens nog niet zo druk om. In Nederland gaf 45% van de respondenten in een onderzoek in 2016 aan dat zij bereid zijn om persoonlijke data af te staan in ruil voor premiekorting.

Zelf merk ik dat ik me hier steeds bewuster van wordt. De instellingen staan niet bij alle apps en aanbieder standaard op open en recent heb ik mijn genetische data laten verwijderen bij 23andme.

Conclusie

Op het moment van schrijven is het 2019. Is de nieuwigheid er nu wel van af, nadat ik rond 2013 ben begonnen met quantified self?

  • Ja, wel op een persoonlijke schaal. Ik merk dat ik zelf minder fanatiek ben in het meten en bijhouden van allerlei onderdelen van mijn leven. Sterker nog, de mate waarin iets meten mij amper tot geen moeite kost is belangrijk voor mij.
  • Nee, niet op een maatschappelijke schaal. Zoals ik al eerder in dit artikel schreef wordt technologie past echt groot als het onzichtbaar is. Dat is nu volop aan de hand met quantified self. Wat voor invloed heeft die dataficering op bedrijven, instellingen in de gezondheidszorg, het onderwijs en de overheid?

Big data blijft belangrijk, zeker in combinatie met kunstmatige intelligentie. In welke draag jij met je quantified self data bij aan die big data set van bedrijven, instellingen en overheden? Welke keuzevrijheid heb je daarin nog? Wat levert het je op en wat kost het je? Die vragen wil ik blijven onderzoeken in mijn artikelen.



Lees deze artikelen

Andere relevante artikelen op mijn blog:

Ik word regelmatig over dit onderwerp geïnterviewd door andere media.

  • Interview: De digitale diëtist dient zich aan (Algemeen Dagblad, 2019)
    Interview: Dataseksueel (Elle Magazine, 2019)
    Interview: Dataficatie van het leven (Dagblad van het Noorden, 2019)
  • Artikel: Een dag uit het leven van een man die alles kwantificeert (De Correspondent)
  • Artikel: Hoe apps ons leven kunnen beheersen (Trouw)
  • Artikel: Van Meten tot Weten tot Eten (Tegenlicht)
  • Artikel: Kwantificeer jezelf (Runner’s World)
  • Artikel: Meet hoe gezond je bent (Gezond.nu)
  • Artikel: Verbeter je leven met nullen en enen (Journalist.io)
  • Artikel: Meten is Weten (Magazine Sportmasseurs)

Hier kun je mijn podcast interviews luisteren. Je kan je ook abonneren op mijn podcast via iOS of Spotify.

Aflevering 89 is met econometrist en auteur Sanne Blauw.

Andere afleveringen die interessant zijn kun je ook op Spotify luisteren of in je podcast app.

  • Aflevering 67 is met Maxim Februari die kritisch is over het gebruik van big data door bedrijven en overheden
  • Aflevering 46 is met Dimitri Tokmetzis over de uitdagingen en kritiek op big data, zoals privacy.

Dit zijn externe links die ik heb gebruikt:

Wat wil je weten over quantified self? Laat een reactie achter!

Over de auteur

Futurist, toekomst-onderzoeker en topspreker Peter Joosten MSc. geeft lezingen, webinars en workshops over de impact van technologie op de mens en maatschappij. Naast spreker is hij ook auteur van de boeken Biohacking en Supermens, podcastmaker en gastdocent bij de TU Eindhoven.

Meer weten over Peters werk?

Wil je meer weten over Peters lezingen, zijn tarieven, expertise en hoe een aanvraag in zijn werk gaat? In deze sprekerskit vind je alle informatie die je nodig hebt. Klik op de button hieronder en download de PDF direct.

Mis geen updates

Schrijf je in voor Toekomstbeelden en ontvang iedere maand mijn nieuwsbrief om beter voorbereid te zijn op de toekomst!

Wat opdrachtgevers zeggen over Peter

Mooie presentatie, super interactief en bovendien heel interessant en inspirerend.

Ik raad Peter van harte aan als spreker!

Anna van Oenen, Visma Nmbrs

Peter heeft een heel interessant verhaal waarbij hij gebruik maakt van een fijn tempo en voldoende afwisseling en interactie.

Kortom: een aanrader!

Jorien van den Akker, Demcon

Interesse?

In mijn lezingen, workshops en webinars geef ik een overzicht van de meest relevante (technologische) ontwikkelingen, de kansen die ze opleveren en de risico’s die ze met zich mee brengen.

Mijn insteek is praktisch, met talrijke concrete voorbeelden, humor en veel interactie met de deelnemers.

Interesse?

In mijn lezingen, workshops en webinars geef ik een overzicht van de meest relevante (technologische) ontwikkelingen, de kansen die ze opleveren en de risico’s die ze met zich mee brengen.

Mijn insteek is praktisch, met talrijke concrete voorbeelden, humor en veel interactie met de deelnemers.

Reacties

  1. […] Meer over Quantified Self lees je op deze pagina van expert op dit gebied Peter Joosten. […]

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.