Innovatie gezondheidszorg Nederland: betekenis & 3 trends

Innovatie in zorg en welzijn. Wat is de betekenis van innovatie in de gezondheidszorg? Waarom is zorginnovatie nodig? Wat zijn voorbeelden en successen? Wat zijn uitdagingen en risico’s?

Innovatie gezondheidszorg

Na het lezen van dit artikel weet je wat innovatie in de zorg is en waarom het nodig is. Daarnaast lees je over trends en ontwikkelingen. Wat voor toepassingen zijn er mogelijk, wat zijn de uitdagingen en kansen?

Hieronder volgt alvast een opsomming met de belangrijkste punten.

1. Een aantal ontwikkelingen zoals het tekort aan personeel, de stijgende levensverwachting en toenemende mogelijkheden van technologie maakt dat zorginnovatie een strategisch speerpunt is van bijna alle zorginstellingen.
2. Zorginnovatie is meer dan alleen technologie in de vorm van apps, gadgets en robots.
3. Trends in zorginnovatie zijn preventie, maatwerk en open science.
4. Innovatie raakt iedereen, zowel in de zorg (patiënten, cliënten, verwanten, verplegers, artsen en specialisten) als partijen die betrokken zijn (denk aan leveranciers, zorgverzekeraars en overheden).
5. Een van de belangrijkste aanbevelingen: betrek vroegtijdig patiënten en cliënten bij innovatieprojecten.

In de rest van dit artikel komen deze punten terug, met een onderbouwing en andere inzichten.

Wil je me inhuren voor een lezing of workshop over dit onderwerp? Bekijk deze pagina Trendwatcher Gezondheidszorg of doe direct een vrijblijvende boekingsaanvraag!

Opbouw artikel

Dit artikel is als volgt opgebouwd.

• Definitie: wat is innovatie in de zorg en de betekenis van zorginnovatie?
• Waarom: waarom is zorginnovatie nodig, bijvoorbeeld in Nederland?
• Technologie: wat zijn voorbeelden van zorgtechnologie? > is nu een apart artikel over zorgtechnologie
• Trends: wat zijn trends in zorginnovatie?
• Rollen: hoe veranderen de rollen, zoals die van artsen?
• Aanbevelingen: wat zijn tips en aanbevelingen?
• Visie: wat is mijn visie op zorginnovatie?
• Conclusie: wat is mijn conclusie?

Tot slot vind je een lijst met boeken en documentaires over dit onderwerp, meer informatie over lezingen die ik over zorginnovatie geef en alle links in de bronnenlijst.

Andere relevante artikelen die kunt lezen: Voorbeelden van zorgtechnologie / Alles over kunstmatige intelligentie in de gezondheidszorg / Alles over ChatGPT in de Gezondheidszorg / Zorginnovatie is meer dan alleen technologie / Wat is de toekomst van de zorg? / 6 boeiende trends door een futurist gezondheidszorg

Spreker innovatie gezondheidszorg

In 2019 gaf ik een lezing bij het MediReva Symposium in het Beatrixtheater in Utrecht over innovatie in de gezondheidszorg.

Bekijk de video hieronder:

Achtergrond

Ik heb dit verhaal geschreven aan de hand van inzichten van een aantal auteurs en de lezingen die ik zelf geef als trendwatcher gezondheidszorg. Naast mijn eigen visie en ervaring maak ik in dit artikel gebruik van de ideeën van Eric Topol, Clayton Christensen, Luciën Engelen en Kris Verburgh.

• Eric Topol is een Amerikaanse arts en auteur van diverse boeken over zorginnovatie, waaronder The patient will see you now.
• Wijlen Clayton Christensen is een Amerikaanse onderzoeker. Hij schreef het boek The Innovators Prescription.
• Luciën Engelen was verbonden aan de REshape Centre for Health(care) Innovation in Nijmegen. Tegenwoordig werkt hij bij Deloitte. In 2018 kwam zijn boek Augmented Health(care) uit.
• Kris Verburgh is arts en verbonden aan Singularity University.

Onderin dit artikel staat een deel met reviews van deze (en andere) boeken over zorginnovatie en de toekomst van de gezondheidszorg.

Aandachtspunten

Voordat je verder leest, zijn er nog twee belangrijke aandachtspunten.

• 1 Verstrekkende gevolgen
• 2 Brede toepasbaarheid

Ten eerste wordt zorginnovatie altijd in verband gebracht met technologie, robots, apps, maar dit is een beperkte blik op wat er allemaal gaande is. Innovatie in de gezondheidszorg wordt wellicht vaak aangedreven door technologische vooruitgang, maar het heeft ook gevolgen voor de organisatie van de zorg, huisvesting, verdienmodellen en het contact met de patiënt.

Het tweede aandachtspunt gaat over de toepasbaarheid van wat je straks zult lezen. Ik geef misschien veel voorbeelden over de zorg in ziekenhuizen, maar in de afgelopen jaren heb ik ook lezingen en presentaties gegeven voor instellingen in de langdurige zorg (verpleeghuizen, verzorgingshuizen en thuiszorg), GGZ-instellingen, GGD-instellingen, overheden, beroepsgroepen zoals fysiotherapeuten en mondhygiënisten.

In dit stuk schrijf ik meestal ‘patiënten’ maar dit is ook vaak toepasbaar op ‘cliënten’ en andere gebruikers van zorg.

Wat is de betekenis van zorginnovatie?

Wat is innovatie in de zorg?

Innovatie is het ontdekken en toepassen van nieuwe ideeën om iets sneller, handiger, goedkoper of beter te maken. Vanuit mijn perspectief hoeft dit niet altijd (nieuwe) technologie te zijn. Zo kan je een proces in de zorg ook beter maken door technologie die al bestaat. Of juist door het combineren van verschillende dingen.

Toen ik mijn afstudeeronderzoek deed bij het Universitair Medisch Centrum in Groningen, waren ze daar continu bezig met vernieuwing, innovatie en technologie. Bij de meeste ziekenhuizen en zorginstellingen is hier een apart team of afdeling voor opgericht of worden externe adviseurs ingehuurd om ze hierbij te helpen.

Betekenis zorginnovatie

Een voorbeeld van hoe je niet per se iets nieuws hoeft toe te passen, is dat ik in mijn eigen afsudeeronderzoek bij de afdeling Radiologie keek naar de kwaliteit van dienstverlening [link onderin]. Daarvoor gebruikte ik een model en voorbeelden die in andere sectoren worden gebruikt.

Zonder al te veel de diepte in te gaan; hoe jij als patiënt de kwaliteit aan dienstverlening ervaart is niet alleen afhankelijk van de inhoud. Een arts kan heel goed werk leveren, maar als hij of zij je niet begroet of veel te laat op de afspraak komt, zal je de kwaliteit minder goed beoordelen.

Vaak als het over innovatie in de zorg gaat, worden voorbeelden zoals big data en robots gebruikt. Die zijn het meest aansprekend en springen in het oog. Maar innovatie gaat ook om de manier waarop instellingen zoals ziekenhuizen en verzorgingshuizen gaan veranderen, wat het betekent voor de professionals in de zorg en hoe het de zorg voor de patiënt (of cliënt) kan verbeteren.

Laag succesratio

Hoe lang duurt het voordat een goed idee daadwerkelijk geïntroduceerd kan worden in de gezondheidszorg? Grofweg duurt dit ongeveer 10 a 17 jaar, vanwege de uitgebreide testprocedures en regels. Sterker nog: volgens dit onderzoek in BMC Health Services Research bereikt misschien ongeveer 10% van de innovaties de markt.

Procesinnovatie

Innovatie kan ook betekenen dat je dingen weglaat.

In 2006 was Jos de Blok bestuurder bij een grote zorginstelling. Hij lanceerde allemaal ideeën over zelfsturende teams, maar de rest van zijn bestuur wilde daar niet aan. Daarop besloot hij om Buurtzorg op te richten.

In een artikel in De Correspondent staat dat De Blok zijn werknemers als intrinsiek gemotiveerde professionals ziet, die zelf weten hoe ze hun werk het beste kunnen doen. De Blok: ‘Managen is flauwekul. Je moet mensen gewoon hun werk laten doen’. De organisatie Buurtzorg heeft geen managers, callcenters en planners. De teams van ongeveer twaalf vakmensen doen alles zelf. Dit is een voorbeeld van niet zozeer technologische innovatie, maar meer proces- of systeeminnovatie.

Het verminderen van administratieve handelingen zou veel verlichting bieden. De mensen in de zorg die ik spreek die schatten soms in dat ze 50% van hun tijd daarmee bezig zijn in plaats van te zorgen voor de patiënten.

Waarom is innovatie in de zorg nodig, zeker in Nederland?

Innovatie zorg Nederland

Waarom is innovatie in de zorg nodig? In grote lijnen zijn er een aantal ontwikkelingen die maken dat vernieuwing in de gezondheidszorg nodig is:

1. Groeiend tekort aan personeel;
2. Assertieve en beter geïnformeerde patiënten;
3. Toenemende levensverwachting;
4. Tekort aan financiële middelen;
5. Technologische ontwikkelingen;
6. Betere gezondheidszorg.

Deze ontwikkelingen hangen met elkaar samen. Zo zorgt de toenemende levensverwachting er meer mensen langer gezondheidszorg nodig hebben (ontwikkeling #3). Hal Wolff noemt dit in het boek Augmented Health(care) de zogenaamde ‘zilveren tsunami’ die op ons afkomt.

Er komt een zilveren tsunami op ons af

Hal Wolff

Om voor al deze mensen goede zorg te verlenen (en voor een langere tijd aangezien ze gemiddeld gezien ouder worden) is er meer personeel nodig (ontwikkeling #1). Omdat mensen langer zorg nodig hebben, zorgt dit ook voor een verhoging van de zorgkosten (ontwikkeling #4).

Verder zijn patiënten steeds beter geïnformeerd door informatie op internet en social media (ontwikkeling #2). Zo blijkt 70% van de patiënten voorafgaand aan een afspraak met de huisarts te online alvast op zoek te gaan naar informatie.

Gebruikerservaring

Tegelijkertijd zijn patiënten in hun rol als gebruikers van nieuwe technologie zoals Amazon, bol.com, Coolblue, Facebook en Apple een hele andere ervaring gewend. Zij verwachten dezelfde snelheid, hetzelfde gemak en comfort van steeds meer diensten en instellingen in hun leven. Waaronder de gezondheidszorg.

Betere zorg

De laatste reden is wellicht een open deur, maar innovatie kan de zorg beter maken. Zo neemt de levensverwachting in de afgelopen decennia sterk toe door verbeteringen en vernieuwingen in de gezondheidszorg. Neem de tijd dat een patiënt gemiddeld doorbrengt in een ziekenhuis. Tien jaar geleden was dat 15 dagen, tegenwoordig is dat 3 dagen.

Noodzaak

Op basis van deze ontwikkelingen is er maar één conclusie: innoveren is nodig voor huidige zorginstellingen. Het alternatief (niets doen) is op basis van de bovenstaande argumenten op lange termijn niet meer houdbaar.

Wat zijn trends en ontwikkelingen?

Trends innovatie zorg

Wat zijn ontwikkelingen, mogelijke gevolgen en effecten van innovatie in de zorg? Drie ontwikkelingen licht uit:

1. preventie;
2. maatwerk;
3. open science.

1. Preventie

De grootste verandering in de zorg is de omslag van genezen naar preventie. Deze verandering wordt ingezet vanuit allerlei actoren:

• Medici, zoals professor Rolf Sijmons van het UMC Groningen, pleiten voor een verschuiving in de focus van de geneeskunde. Van genezen naar preventie.
• Medisch wetenschappers, zoals een groep onderzoekers van TNO en het LUMC, publiceerden eind 2019 het rapport Wetenschappelijk bewijs leefstijlgeneeskunde. Ze willen dat leefstijlgeneeskunde een prominentere plek krijgt in onderzoek en beleid.
• De Nederlandse overheid sloot in 2018 met zeventig organisaties het Nationale Preventieakkoord. Het doel van dit akkoord is met name om roken, overgewicht en problematisch alcoholgebruik tegen te gaan.
• Steeds meer bedrijven richten zich op een gezonde leefstijl. In organisaties zelf wordt dit opgezet in het kader van vitaliteitsmanagement en duurzame inzetbaarheid.
• Individuen zijn zich bewuster van hun leefstijl en de invloed daarvan op de gezondheid. Zo doe ik zelf aan een gezond dieet, ga ik een keer per week ijszwemmen en doe ik regelmatig gezondheidstesten. Een bekend voorbeeld van zo’n test is de Total Body Scan van Prescan. Over mijn ervaringen met de Total Body Scan heb ik een video gemaakt.

Kortom, de verschuiving van genezen naar preventie lijkt breed te worden gedragen en gestimuleerd.

Chinese dorpsdokter

Toch is preventie helemaal niet zo nieuw. Een mooi voorbeeld van preventieve geneeskunde komt uit het boek Your guide to delight van de Belgische hoogleraar moleculaire oncologie Koen Kas.

Zo’n 2.000 jaar geleden kregen dorpsdokters in China alleen betaald als hun patiënten gezond waren. Dit zorgde er voor dat de artsen gemotiveerd waren om ziekten te voorkomen. Dit konden ze ook beter doen dan nu, omdat ze leefden tussen hun patiënten en wisten wat hun leefstijl was.

Technologie maakt preventie mogelijk

Technologie kan het scenario van de Chinese dorpsdokter weer mogelijk maken. Met onze smartphone en slimme sensoren in ons huis worden continu allerlei lichaams- en mentale functies gemeten. Slimme algoritmes analyseren de data en software doet vervolgens aanbevelingen over onze leefstijl.

Die metingen en diagnoses zullen steeds vaker op een andere plek plaatsvinden dan bij de huisarts of in het ziekenhuis. Halverwege 2019 gaf ik een lezing bij het UMC Utrecht in het kader van hun strategiebepaling voor 2024. Mijn lezing werd ingeleid door Margriet Schneider, bestuursvoorzitter van het UMC Utrecht. Zij verwacht dat rond 2030 de helft van de zorg thuis plaatsvindt.

In lezingen, zoals die bij het UMC Utrecht destijds, haal ik vaak het voorbeeld van J.A.R.V.I.S. uit de Iron Man films aan. De aanbevelingen voor je leefstijl zal je slimme assistent je melden of zeggen: ‘Gezien je waardes raad ik je aan om vandaag deze supplementen te slikken, de fiets te nemen naar je werk en dit type training te doen.’

Solidariteit

De nadruk op preventie brengt de verantwoordelijkheid voor de gezondheid bij het individu. Op het eerste oog lijkt hier weinig mis mee, maar dit kan wel een bom leggen onder solidariteit.

Een paar voorbeelden hiervan zijn:

• De Amerikaanse zorgverzekeraar Oscar betaalt hun verzekerden één dollar per dag als hun stappenteller voldoende stappen aangeeft.
• De Nederlandse zorgverzekeraar ASR heeft een app om gezond gedrag te stimuleren. Met 10.000 stappen per dag kun je de stappenteller terugverdienen of geld terugkrijgen op de premie (van een aanvullende verzekering).
• De Nederlandse zorgverzekeraar Menzis heeft een soortgelijk programma.

Nu is leeftijd een belangrijke factor in het berekenen van de premie. Deze voorbeelden laten zien dat leefstijl een steeds belangrijkere variabele wordt.

Kritiek op gezondheidsscans

Vanuit diverse professies klinkt er kritiek op deze ontwikkeling. Zo vindt huisarts Michelle van Tongerloo in een artikel in De Correspondent dat (preventieve) gezondheidsscans, zoals de Total Body Scan, patiënten onnodig angstig maken. ‘Want wat preventief onderzoek vooral doet, is je ziek maken, angst creëren en afwijkingen opsporen die waarschijnlijk niet aan het licht hadden hoeven komen. Daarnaast kan het je onterecht geruststellen. ’

Gezondheidsfascisme

Laurens Landeweerd, techniek filosoof van de Radboud Universiteit in Nijmegen, heeft kritiek deze tendens naar preventie en individuele verantwoordelijk. In het een artikel in De Groene Amsterdammer noemt hij dit ‘gezondheidsfascisme’.

‘Er gaat een soort van verplichting vanuit, dat wie niet het maximale doet om maar zo gezond en lang mogelijk te leven een last is voor de maatschappij. Maar de vraag is of die manier van leven voor iedereen is weggelegd of we daar wel zo gelukkig van worden’.

Er gaat een soort van verplichting vanuit, dat wie niet het maximale doet om maar zo gezond en lang mogelijk te leven een last is voor de maatschappij.

Laurens Landeweerd, Radboud Universiteit

In een opinieartikel in de NRC weerleggen medicus ethicus Karin Jongsma en gezondheidsjurist Roland Bertens deze kritiek. Zij stellen dat een verzekeraar alleen maar onderscheid mag maken tussen verzekerden voor de aanvullende verzekering. Uiteraard zijn er dan nog voldoende issues rondom privacy, doelmatigheid en rechtmatigheid. Maar in de kern passen de initiatieven van verzekeraars zoals ASR en Menzis bij een bredere maatschappelijke tendens naar preventie.

2. Maatwerk

De toekomst van de zorg is maatwerk en gepersonaliseerd. Als patiënt krijg je precies de zorg, precies de juiste dosering en op het beste moment, afgestemd op je eigen situatie. Hier spelen de eerder beschreven trends zoals big data en kunstmatige intelligentie weer een grote rol: machinaal leren kan helpen om de relaties tussen genen (DNA), ziektes en de respons op een behandeling zichtbaar te maken.

De Griekse arts en grondlegger van de geneeskunde Hippocrates had dit al door: ‘Het is veel belangrijker te weten welke persoon de ziekte heeft dan welke ziekte de persoon heeft.’

Precisiegeneeskunde

Een andere term hiervoor is precisiegeneeskunde. Het grootse voordeel hiervan is dat de juiste patiënt het juiste medicijn krijgt en zinloze bijwerkingen kunnen worden voorkomen.

Het is echter nog niet zo dat we massaal unieke pillen fabriceren die volledig zijn afgestemd op een individuele patiënt. In een interview met de Volkskrant benadrukt Toine Pieters dit. Hij is hoogleraar geschiedenis van de farmacie aan de Universiteit Utrecht. ‘De term wekt ten onrechte die verwachtingen. Het gaat om geneesmiddelen die gerichter werken en maar bij een klein deel van de patiënten effectief zijn, patiënten die de genetische kenmerken van een ziekte met elkaar delen.’

DNA paspoort

Kankeronderzoek loopt voorop in de combinatie van individuele zorg met DNA.De patiënt krijgt in sommige gevallen al een advies over de beste behandeling op basis van een genetische analyse van de tumor. Bij kanker is zo’n analyse al snel de moeite waard, want de behandeling is zeer ingrijpend en kostbaar.

Hoe ziet dat er in de toekomst uit? Volgens Christine Mummery van het Leids Universitair Medisch Centrum zegt in een interview met De Groene Amsterdammer dat ze hoopt dat we in de toekomst allemaal een DNA paspoort hebben, op basis waarvan de arts kan bepalen welke medicijnen bij ons werken en welke niet.

3. Open science

Open science is een beweging die streeft naar het opener maken van wetenschappelijk onderzoek. Andere termen zijn ‘open onderzoek’ of ‘science in transition’. Frank Miedema, voormalig decaan bij het UMC Utrecht en tegenwoordig programmaleider Open Science, omschrijft het als ‘het juiste onderzoek op de juiste manier doen’. Dit omvat open toegang tot data, data delen en een open agenda voor onderzoek.

Potentie

Het delen van patiëntendata heeft enorme potentie. Zoals Martijn Aslander en Erwin Witteveen schrijven in het boek Nooit Af: ‘Wanneer honderdduizenden Nederlanders met behulp van apps en sensoren dagelijks tientallen gegevens die invloed kunnen hebben op hun gezondheid meten en registreren en die gegevens geanonimiseerd uploaden naar een collectieve database, bevat die database al binnen een jaar meer kennis dan de opgetelde kennis van alle medische steekproeven van de afgelopen eeuw.’

Eigen data

Een uitdaging, zoals ik eerder heb beschreven bij het deel over big data, is de eigendom en beschikbaarheid van data. In een interview met de Volkskrant zegt Luciën Engelen: ‘Nu heeft niemand het overzicht van de patiëntgegevens’.

Het doel is dat uiteindelijk de patiënt de regie krijgt. De patiënt bezit alle gegevens en besluit aan wie zij welk deel wil delen. Op die manier kunnen patiënten bijdragen aan medisch onderzoek. Een paar initiatieven zijn de volgende:

• Researchkit (Apple)
• Crowdsourcing van data
• Open Humans
• Everyday Science

Hieronder lees je een korte beschrijving van de initiatieven.

Researchkit (Apple)

Het platform ResearchKit van Apple richt zich op medisch onderzoek [link onderin]. Het voordeel dat Apple onderzoekers biedt is de schaal. Want er zijn miljoenen Apple gebruikers die mee kunnen doen aan medisch onderzoek door het downloaden van een app op hun smartphone.

Momenteel zijn er apps ontwikkeld voor onderzoek naar astma, borstkanker, hart- en vaatziekten, diabetes en de ziekte van Parkinson. Gebruikers bepalen zelf of ze willen meedoen aan een onderzoek en welke data ze delen.

Crowdsourcing van data

In 2018 deed ik mee aan een Blockchain Hackaton in Groningen. Een aantal groepen werkte daar aan een crowdfunding systeem zoals Kickstarter, maar dan voor het doen van medisch onderzoek. In dat geval hebben patiënten veel meer invloed op wat wetenschappers gaan onderzoeken.

Open Humans

Open Humans is een platform om data in op te slaan en te analyseren. Je kan besluiten om je data publiek te delen of juist bij bepaalde onderzoeksprojecten. Het is een community waarin het open beschikbaar stellen van data centraal staat. Dit is echter niet verplicht. Je kan ook de data voor jezelf houden en je eigen datasets onderling met elkaar vergelijken en analyseren.

Everyday Science

Gary Wolf was samen met Kevin Kelly de oprichter van de Quantified Self beweging. In 2020 is hij een ander initiatief gestart, namelijk Everyday Science. De basisgedachte hierbij is dat individuen zelf data over zichzelf verzamelen om ontdekkingen te doen over hun eigen leven en gezondheid.

Deze ontdekkingen gebruiken ze om patronen in hun eigen gezondheidsdata, gedrag en/of ziektebeeld te vinden. Vervolgens willen ze dit met andere patiënten delen om elkaar zo te helpen.

Willen patiënten data delen?

De vraag is of patiënten hun eigen data ook willen delen? In het boek The Patient will see you now haalt Eric Topol een aantal onderzoeken aan. Zo geeft 60% van de respondenten uit een Brits onderzoek aan dat ze hun data willen delen.

Een wereldwijd onderzoek van Intel Healthcare concludeerde dat 76% hun data anoniem wilden delen. Opvallend was dat de percentages hoger lagen in landen buiten de Verenigde Staten (zoals India en Indonesië) en dat gemiddeld gezien respondenten met een hoger inkomen hun data willen delen. Niet heel verassend is dat meer patiënten hun data willen delen om daarmee medisch onderzoek te helpen of de kosten van de gezondheidszorg te beperken.

Wat betekent dit voor iedereen die in de in de zorg werkt of zorg nodig heeft?

Rollen

Uiteraard is het niet te voorspellen welke van de eerder genoemde ontwikkelingen in welk jaar, met welke snelheid en op welke wijze waarheid gaan worden.

Maar het staat buiten kijf dat de inhoud van het werk van de professionals gaat veranderen en dat het de relatie met de patiënt gaat veranderen. Een paar van die rollen heb ik hieronder uitgewerkt.

• Patiënt;
• Huisarts;
• Medisch specialist;
• Verpleegkundige;
• Paramedici en onderzoekers.

De verandering in een aantal rollen heb ik kort beschreven.

Patiënt

De plek van de patiënt gaat veranderen. In zijn boek noemt Luciën Engelen dit het ‘Copernicus moment’. Nu bewegen de patiënten zich naar de specialisten toe, straks bewegen de specialisten zich rondom de patiënt. De patiënt wordt een actieve partner in het zorgproces, aangezien hij of zij de ervaringsdeskundige is.

Een interessante toevoeging hierop komt van Annemieke Vroom, directeur van stichting IKONE. Volgens haar gaat het niet alleen om de patiënt zelf, maar juist nog breder: ook de sociale groep rondom de patiënt zoals de partner, de ouders, de kinderen, familie, vrienden en andere betrokkenen.

Huisarts

Hoe verandert het werk van een huisarts, wanneer bijvoorbeeld een sensor op de mobiele telefoon de samenstelling van bacteriën en virussen in je adem kan analyseren analyseren.

Een ander voorbeeld is dat je met een analyse van je stem kan voorspellen of je binnen nu en 20 jaar de ziekte van Parkinson kan ontwikkelen.

Waarschijnlijk verandert de rol van de huisarts in die van coach. De huisarts wordt dan ondersteund door automatische analyses van de patiëntendata. Zij interpreteert de voorgestelde diagnose, maakt in samenspraak met de patiënt een besluit en begeleidt de patiënt daarna verder in het proces.

Medisch specialist

In een wereld waarin kunstmatige intelligentie steeds meer kennistaken overneemt, zal de medisch specialist, net als de huisarts, zich steeds meer opstellen als een coach en adviseur van de patiënt.

De vraag die relevant wordt is wanneer je als patiënt een mens wil en wanneer een machine. Heb je als patiënt menselijkheid en compassie nodig als je wordt verteld wat je mankeert? Of vind jij het prima om gewoon de feiten te lezen van een beeldscherm?

Waarschijnlijk verschilt dat ook per geval. In het geval van een verkoudheid of een griepje, is het prima dat een app je de diagnose geeft. In het geval van complexe aandoeningen zoals stress, astma of diabetes dan heb je nog wel de menselijke inschatting nodig én een arts of medisch specialist die het op een empathische manier aan je kan uitleggen.

Verpleging en verzorging

In zijn boek geeft Luciën Engelen ook speciale aandacht aan verpleegkundigen en verzorgers. Dit is namelijk de grootste groep in de gezondheidszorg, die momenteel amper bij innovatie betrokken wordt.

Dit is zonde, aangezien zij zicht hebben op zowel de klinische zorg als ook de ervaring van de patiënt. Dit merk ik zelf ook. Zoals ik al eerder schreef heb ik tijdens mijn studietijd als huishoudelijke hulpverlener gewerkt bij Thuiszorg Groningen (tegenwoordig TSN).

Destijds merkte ik dat de theoretische ideeën die ik opdeed bij de studie Bedrijfskunde niet altijd even goed opgingen in de praktijk. Dat is natuurlijk in elke werksituatie het geval, maar naar mijn gevoel speelt dat nog meer in de zorg. Zorg is in de kern een menselijke handeling. Daarvan kan je niet alles automatiseren of vervangen door technologie.

Paramedici

Tot slot zal de inhoud van het werk van paramedici en andere professionals die betrokken zijn bij de zorg veranderen. Een paar voorbeelden zijn:

• Wat betekent het voor je werk als fysiotherapeut wanneer exoskeletten steeds normaler worden, die de patiënten helpen om weer beter te bewegen?
• Hoe gaat het werk van medisch onderzoekers veranderen door kunstmatige intelligentie en blockchain?
• Hoe veranderen financieringsstromen, kwaliteitsbewaking en de rol van andere stafdiensten in de toekomst?

Wat zijn tips en aanbevelingen om te innoveren in de gezondheidszorg?

Aanbevelingen (5x)

Wat zijn aanbevelingen en praktische tips om met innovatie aan de slag te gaan?

1. Patiënt centraal;
2. Falen;
3. Open innovatie
4. Voorwaarden;
5. Houden wat goed is.

1. Patiënt centraal

Het is een open deur, maar als het gaat om vernieuwing moet het doel altijd zijn om de gezondheidszorg kwalitatief beter, aangenamer, efficiënter of sneller te maken. De kern is om de patiënt te helpen. Dat kan ook indirect, doordat zorginnovatie het werk van een zorgmedewerker makkelijker maakt.

Toch zie ik nog veel innovatieve apps, gadgets en andere platformen die onvoldoende rekening houden met de gebruiker, of dit nu de patiënt, verpleegkundige of arts is. In de technologie- en ontwerpwereld is er wel een groeiend besef over de noodzaak hiervan. Ik mocht eind 2019 een lezing geven op het Human Factors NL congres. Daar zag ik dat bij Technische Universiteiten (zoals in Delft, Eindhoven en Enschede) steeds meer aandacht is aan design voor gebruikers. Naast human factors wordt de term ‘user centered design’ hier ook voor gebruikt.

Emancipatie van patiënt

In zijn boek The patient will see you now maakt Eric Topol zich sterk voor een geëmancipeerde rol van patiënten [link onderin]. Het huidige denkkader in de gezondheidszorg is nog gericht op de medicus die alle kennis heeft en de besluiten neemt. Topol denkt, getuige ook de titel van zijn boek, dat het zwaartepunt gaat verplaatsen. De patiënt, die steeds meer data over zichzelf verzamelt, wil een meer inspraak over beslissingen die zijn of haar gezondheid aangaan.

De patiënt, die steeds meer data over zichzelf verzamelt, wil een meer inspraak over beslissingen die zijn of haar gezondheid aangaan

Eric Topol, auteur

Technologie stelt patiënten hiertoe in staat. Daarmee verandert ook de plek van de gezondheidszorg. Die verschuift steeds meer in de richting van de patiënt. Metingen die eerder bij de huisarts of in het ziekenhuis werden gedaan, worden straks thuis gedaan. Metingen en ingrepen die eerder in het ziekenhuis werden gedaan, worden straks bij de huisarts gedaan.

Overal zorg

Nog een stap verder is dat metingen een onderdeel worden van het dagelijks leven, waarbij ze worden geïntegreerd in kleding, in auto’s en in je huis. Wellicht hebben we straks ook geen huisartsenpraktijk meer, maar worden gezondheidsmetingen en behandelingen gedaan in de supermarkt, op het treinstation en op het vliegveld.

Zorg is straks overal.

2. Falen

Het is een cliche, maar succesvolle innovatie vraagt om een cultuur waarin geprobeerd, geëxperimenteerd en gefaald mag worden. Om Sochiro Honda, de oprichter van Honda, te parafraseren: ‘Succes is 99% falen’. Bijna iedereen die ik spreek is bekend met dit principe, maar het lastig om dit vertalen in een organisatiecultuur.

Wat de zorg extra complex maakt, is dat fouten maken met de gezondheid van patiënten niet kan. Het boek Bad Blood van John Carreyrou illustreert dit op een genadeloze manier. Het boek beschrijft de opgang van het bedrijf Theranos. Het doel van Theranos was om een revolutionaire methode te ontwikkelen om bloed te prikken en te analyseren.

Sillicon Valley cultuur

Het bedrijf Theranos was opgericht door Elizabeth Holmes in Silicon Valley en gedroeg zich ook als een technologiebedrijf. De cultuur kan het beste worden geïllustreerd door een uitspraak van Mark Zuckerberg: ‘Move fast and break things’.

Bij een bedrijf zoals Facebook of een andere ontwikkelaar die online diensten aanbiedt is dit nog enigszins te billijken, vanwege de enorme concurrentie. Maar de opkomst en uiteindelijke ondergang van het Theranos laat zien dat er in de gezondheidszorg—terecht—andere regels gelden.

3. Open innovatie

Soms helpt het om andere perspectieven te hebben op je probleem. Het betrekken van buitenstaanders bij het oplossen van een probleem in de organisatie wordt ook wel open innovatie genoemd.

Twee leuke voorbeelden hiervan zijn de TechCrunch hackathon en de afdeling Bioinformatica van het Eramus MC.

• In 2017 organiseerde TechCrunch een hackathon in New York. Hierin kregen 750 programmeurs en ontwerpers 24 uur de tijd om een nieuw product te ontwikkelen. De winnaar was de app reVIVE. Dit was een virtual reality app waarmee je kinderen op tekenen van ADHD kan testen door ze games te laten spelen. Ondertussen wordt met de kunstmatige intelligentie van IBM Watson de emotionele toestand van het kind gemeten. De leden van het team? Dat waren drie meiden die nog op de middelbare school zaten in New Jersey.
• Twee keer per jaar nodigt de afdeling Bioinformatica van het Erasmus MC twee keer per jaar dataspecialisten uit andere bedrijfstakken uit om mee te denken over medische kwesties. Het bleek dat dataspecialisten van de ABN-AMRO bank er achter kwamen dat een bepaalde groep genen van invloed waren op de efficiëntie van een behandeling voor kinderen met leukemie. Zij gebruikten daarvoor een methode die ze in de bank gebruiken om fraude te ontdekken.

4. Voorwaarden voor innovatie

In het boek The Innovator’s Prescription verkennen Christensen, Wang en Grossman de kenmerken van innovatie in de gezondheidszorg. Christensen was een beroemde managementdenker op het vlak van radicale vernieuwing. Hij en zijn mede-auteurs pleiten ervoor dat transformatie in de gezondheidszorg afhangt van een aantal elementen.

De focus, ook in mijn eigen artikel moet ik eerlijk zeggen, ligt vaak op technologische veranderingen. Maar andere elementen spelen eveneens een belangrijke rol. Dit gaat om de bedrijfs- en verdienmodellen, de waardeketen of het ecosysteem die technologie versterken en wet- en regelgeving (inclusief het vergoedingssysteem).

5. Houden wat goed is

Misschien bekruipt je bij het lezen van dit artikel het gevoel dat alles compleet anders moet. Begrijp me goed: ik denk dat technologische innovatie zeker nodig is, maar niet ten koste van alles.

Je probeert een relatie op te bouwen met iemand in een ellendige situatie. De basis is nog steeds hetzelfde.

Jos de Blok, Buurtzorg Nederland

Een mooi tegengeluid dat ik daarom niet kon laten liggen komt van Jos de Blok van Buurtzorg. ‘De wereld is vaak meer gebaat bij continuïteit, dan bij continue veranderingen. Als ik kijk naar de wijkverpleging, dan is daar in de afgelopen 30 jaar weinig verandert.’ Wat dat is? ‘Je probeert een relatie op te bouwen met iemand in een ellendige situatie. De basis is nog steeds hetzelfde’.

Nu je over alle ontwikkelingen hebt gelezen, hoe ziet de gezondheidszorg er in de toekomst uit?

Visie

Mijn visie is dat zorginnovatie niet alleen de medewerkers in de gezondheidszorg of de patiënten raakt. De plek, de rol en belangen van alle betrokken groepen in de gezondheidszorg gaat veranderen.

1. Bedrijfsleven;
2. Verzekeraars;
3. Overheid.

1. Bedrijfsleven

In 2014 schreven John en Shenoy al een wetenschappelijk artikel over de ontwikkeling naar de zogenaamde ‘health as a service’ [link onderin]. Philips biedt dit ook al aan naar ziekenhuizen en andere afnemers, waarbij deze groep een jaarlijks abonnement betaald waarbij Philips de apparatuur, de onderhoud en bijbehorende diensten levert.

Deze publiek-privaat samenwerkingen zullen naar mijn idee toenemen in de komende jaren. Zeker wanneer technologiebedrijven zoals Google en Apple steeds meer gezondheidsdata hebben. Dit brengt allerlei morel en maatschappelijke vragen met zich mee, waar ik in het deel over Medische Ethiek over schreef. Maar daarnaast betekent het ook een andere inrichting van financieringsstructuren in ziekenhuizen en andere zorginstellingen.

2. Zorgverzekeraars

Zorgverzekeraars spelen een centrale rol in de bekostiging van de gezondheidszorg. Om die reden zijn zij voorstander van zorginnovatie die zorgkosten naar beneden kan brengen. Aan de andere kant zijn zij geïnteresseerd om meer te weten over hun klanten. Hiervoor gebruiken zij ook steeds meer big data analyses en kunstmatige intelligentie.

In Nederland zijn de regels betrekkelijk strikt. Zeker voor het basispakket is een verzekeraar wettelijk verplicht om je als klant te accepteren. Geslacht, leeftijd of gezondheid is geen criterium waarop een verzekeraar klanten mag weigeren. Dat is niet overal zo. Eerder schreef ik al over het Amerikaanse Oscar dat leefstijl als factor meeneemt in het bepalen van flexibele premies.

Een ander voorbeeld komt uit China. In 2017 maakte Alibaba bekend actief te worden als verzekeraar, waaronder in de gezondheidszorg. Hetzelfde zou je kunnen zeggen van Amazon en Apple, zeker in combinatie met het eerder genoemde Netflix model. De zorgverzekeraars van de toekomst richten zich op preventie en gezondheid blijven in plaats van genezen en herstellen.

3. Overheid

Hoe moeten de overheid omgaan met de context van snelle veranderingen in de zorgmarkt? Op welke wijze kunnen zij daar rekening mee houden in hun beleid en wetgeving? Het is een lastige opgave. Dat realiseerde ik me toen ik in 2017 werd uitgenodigd door het Ministerie van Veiligheid en Justitie en het Openbaar Ministerie om na te denken over de toekomst van hun werkveld.

Aan de ene kant wil je als overheid nieuwe mogelijkheden benutten en economische activiteiten stimuleren, maar je wilt ook genoeg voorzorgsmaatregelen nemen om schade aan je inwoners te beperken.

Wat is mijn (voorlopige) conclusie?

Conclusie

Veel professional in de zorg, in ieder geval in mijn omgeving en als ik mensen spreek op congressen waar ik een lezing geef, zien het werk als hun roeping. Ze willen graag mensen helpen, beter maken of het lijden verlichten. Hun kwaliteiten liggen op vlakken waar robots en computers nog niet zoveel kunnen: empathie, inlevingsvermogen en samenwerken.

Dit is ook mijn eigen ervaring. Tijdens mijn studietijd werkte ik als huishoudelijk hulp in de Thuiszorg. Het was soms best aanpoten en niet alle cliënten vond ik even aardig. Maar in het algemeen gaf het werk mij veel voldoening. Het gevoel om echt iets te kunnen betekenen in het leven van een ander.

Zorginnovatie in de praktijk

Mensen die in de gezondheidszorg werken realiseren zich dat de wereld en daarmee ook de gezondheidszorg verandert. Technologie speelt hier een belangrijke rol in. De belofte is namelijk dat zorginnovatie (met technologie) de kwaliteit verbetert, de kosten drukt en de werkdruk vermindert.

Toch kom ik in de praktijk ook genoeg voorbeelden tegen waaruit het tegendeel blijkt. Dan is een nieuw systeem ingevoerd waarbij verplegers zuchten dat het hen meer in plaats van minder werk oplevert. Dan heeft een verpleeghuis een zorgrobot aangeschaft die in de kast blijft staan, omdat niemand goed weet hoe de robot werkt. Dan heeft een medisch specialist een slimme uitvinding gedaan, maar passen collega’s in andere ziekenhuizen het niet toe vanwege kostenstructuren.

Deze voorbeelden laten zien dat innovatie in de zorg een uitdaging blijft. Toch ben ik positief. De gezondheidszorg heeft (technologische) innovatie nodig. De toekomst van de zorg kan beter, fijner en goedkoper zijn dan het nu is.

Maar dan moeten we wel durven.

Durven om iedereen te betrekken, van medici en verplegers tot patiënten, cliënten en verwanten en van zorgverzekeraars tot het bedrijfsleven. Durven om open te staan voor technologische ontwikkelingen en hiermee te experimenteren. Durven om fouten te maken, deze te delen en hiervan te leren.

Wat zijn goede boeken, documentaires, series en films over dit onderwerp?

Boeken innovatie zorg

Hoewel de ontwikkelingen snel gaan, zijn boeken nog altijd een goede manier om concepten met elkaar in verband te brengen en een breder raamwerk aan te bieden.

Een paar non-fictie boeken over dit onderwerp zijn:

• Augmented Health(care) van Luciën Engelen. In dit artikel heb ik een paar keer verwezen naar dit boek. De ideeën zijn soms prikkelend en hij heeft andere experts gevraagd om een bijdrage te leveren aan het boek. Onder andere hierdoor komt het boek rommelig over. Daarbij is het boek niet heel goed geschreven, mist het een structuur en is het slecht leesbaar.
• The patient will see you soon van Eric Topol. Best een aardig boek, maar voelt al enigszins gedateerd. De kern van het boek is dat het gebruik van data voor een verschuiving zorgt waar de patiënt centraal komt te staan (zoals de titel van het boek al slim impliceert).
• The Innovator’s Prescription van Clayton Christensen. Gestructureerd boek van een van de bekendste denkers op het gebied van innovatie en vernieuwing. Toegesneden op de gezondheidszorg en daarmee uitermate relevant. Aanrader.
• Die ene patiënt van Ellen de Visser. Als abonnee op de Volkskrant las ik altijd graag deze wekelijkse bijdrage. Hierin werden artsen, specialisten, verplegers en verzorgers geïnterviewd over een bijzondere patiënt of cliënt. Boeiend en soms ontroerend.
• Bad Blood van John Carreyrou. Een verontrustend verhaal over de beloftes van het bedrijf Theranos dat met een radicale technologie de markt van bloeddiagnoses wilde veroveren. Meeslepend.

De links naar deze boeken staat onderin bij de bronnen. Mijn favoriete boeken over andere onderwerpen staan bij de boekentips.

Documentaires

De volgende documentaires gaan over de toekomst van de zorg of belichten een onderdeel:

• Diagnosis (Netflix). Dr. Lisa Sanders gebruikt de kennis van het publiek om diagnoses te stellen voor zeldzame en mysterieuze aandoeningen. Ik krijg er altijd een positief gevoel bij.
• The Bleeding Edge (Netflix). Documentaire over hoe fabrikanten van medische hulpmiddelen het niet altijd even nauw nemen met veiligheidsvoorschriften. Beangstigend.
• Unnatural Selection (Netflix). Serie over de mogelijkheden van CRISPR/cas9 en patiënten die dit zonder enige medische begeleiding op zichzelf willen toepassen. Mijn favoriete serie.
• The Inventor: Out for Blood in Sillicon Valley (HBO). Deze documentaire gaat over de val van het bedrijf Theranos, net zoals het boek Bad Blood.

Hier staan alle bronnen, zoals boeken, video’s, podcasts en externe links.

Bronnen

Dit is een mindmap gemaakt met de belangrijkste thema’s en ontwikkelingen. Bekijk het model hieronder:

Dit zijn gerelateerde artikelen die ik heb geschreven:

• Voorbeelden van zorgtechnologie
• Zorginnovatie is meer dan technologie
• Alles over kunstmatige intelligentie in de zorg
• Alles over ChatGPT in de gezondheidszorg
• Wat is de toekomst van de zorg?
• Ehealth voorbeelden
• Waarom blockchain in de gezondheidszorg?
• 6 boeiende trends door een futurist gezondheidszorg

Ik kwam in de media over dit onderwerp:

• Interview: FOKUS Healthcare (2021)
• Podcast: Listening to the future (2020)
• Column: Een narcistische dataseksueel (De Eerstelijns, 2019)
• Artikel: Zorginnovaties gaan soms sneller dan mensen aankunnen (Volkskrant, 2018)

Dit zijn relevante podcast interviews. Je kan je ook abonneren op mijn podcast via iOS of Spotify. O.a. met professor Annelien Bredenoord (UMC Utrecht) over de ethiek van biomedische innovaties. Of mijn gesprek met professor Maartje Schermer over medische ethiek.

Deze interviews op Youtube heb ik over zorginnovatie opgenomen:

• Interview met professor Annelien Bredenoord (UMC Utrecht) over ethiek van biomedische innovatie;
• Interview met professor John van der Oost (WUR) over CRISPR/cas9;
• Interview met Dennie Jager over exoskeletten;

Deze boeken heb ik over het onderwerp gelezen:

• Boek Augmented Health(care)
• Boek The patient will see you know
• Boek The Innovator’s Prescription
• Boek Bad Blood
• Boek Nooit Af
• Boek Your guide to delight
• Boek Bad Blood
• Boek Die ene patiënt
• Boek Hacking Darwin

PS. Wil je me inhuren voor een lezing of workshop over dit onderwerp? Bekijk deze pagina Trendwatcher Gezondheidszorg of doe direct een vrijblijvende boekingsaanvraag!